Tìm hiểu về bệnh lao cùng bác sĩ Nguyễn Văn My

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ Nguyễn Văn My - hiện công tác tại trung tâm Tiêm chủng Long Châu. Bác sĩ Nguyễn Văn My đã có trên 20 năm kinh nghiệm làm việc với vai trò là Bác sĩ điều trị, đặc biệt là các bệnh liên quan đến chuyên ngành Truyền Nhiễm, Nhiệt đới. Hiện Bác sĩ Nguyễn Văn My đồng thời cũng là Nghiên Cứu Sinh chuyên ngành Y học Lâm sàng các Bệnh Nhiệt đới, tại Đại học Mahidol, Vương quốc Thái Lan.

Bệnh Lao là bệnh gì? Nguyên nhân gây ra bệnh Lao?

Lao là một bệnh truyền nhiễm do vi khuẩn Lao (Mycobacterium tuberculosis -TB) gây nên. Bệnh lao có thể gặp ở tất cả các bộ phận của cơ thể, được chia thành hai loại Lao phổi và Lao ngoài phổi. Trong đó Lao phổi là thể lao phổ biến nhất (chiếm 80 - 85% tổng số ca bệnh) và là nguồn lây chính cho người xung quanh. 

Bệnh lao có nguy hiểm không?

Theo tổ chức Y tế thế giới WHO:

Bệnh Lao chủ yếu ảnh hưởng đến người lớn, và bệnh Lao đã làm mất tối đa năng suất lao động của họ. Tuy nhiên, mọi lứa tuổi đều có nguy cơ mắc bệnh Lao. Hơn 80% số ca nhiễm và tử vong do Lao là ở các nước có thu nhập thấp và trung bình.

Bệnh Lao xảy ra ở mọi khu vực trên thế giới. Năm 2022, số ca mắc bệnh Lao mới cao nhất xảy ra ở Khu vực Đông Nam Á (46%), tiếp theo là Khu vực Châu Phi (23%) và Tây Thái Bình Dương (18%). Khoảng 87% số ca mắc bệnh Lao mới xảy ra ở 30 quốc gia có gánh nặng bệnh Lao cao, với hơn 2/3 tổng số ca mắc bệnh Lao ở: Bangladesh, Trung Quốc, Cộng hòa Dân chủ Congo, Ấn Độ, Indonesia, Nigeria, Pakistan và Philippines.

Trên toàn cầu, khoảng 50% bệnh nhân Lao và gia đình của họ phải đối mặt với tổng chi phí (bao gồm chi phí trực tiếp dành cho y tế, chi phí phi y tế và chi phí gián tiếp như mất thu nhập) nó là gánh nặng thảm khốc (mất trên 20% tổng thu nhập hộ gia đình), là khoảng cách rất xa với mục tiêu chấm dứt bệnh Lao của WHO - Mục tiêu chiến lược bằng không.

Những người có hệ miễn dịch bị suy giảm, như người nhiễm HIV, người suy dinh dưỡng - suy kiệt hoặc tiểu đường, hoặc người hút thuốc lá có nguy cơ mắc bệnh Lao cao hơn. Trên toàn thế giới vào năm 2022, có 2,2 triệu ca mắc Lao mới do suy dinh dưỡng - suy kiệt, 0,89 triệu ca đồng nhiễm Lao/HIV, 0,73 triệu ca Lao trên người nghiện rượu, 0,70 triệu ca Lao trên người hút thuốc lá và 0,37 triệu ca Lao trên người mắc bệnh tiểu đường.

Dấu hiệu và triệu chứng của bệnh Lao là gì?

Triệu chứng của bệnh Lao phổi: Ho kéo dài trên 2 tuần (ho khan, ho có đờm, ho ra máu) là triệu chứng nghi Lao quan trọng nhất.

Ngoài ra có thể:

• Gầy sút, kém ăn, mệt mỏi;
• Sốt nhẹ về chiều;
• Ra mồ hôi “trộm” ban đêm;
• Đau ngực, đôi khi khó thở; 

Khi có dấu hiệu hay triệu chứng nghi ngờ mắc bệnh Lao cần làm gì?

Cần được thăm khám theo chuyên khoa và thực hiện các xét nghiệm sàng lọc để chẩn đoán xác định thể loại Lao, có kháng, đa kháng hay siêu đa kháng thuốc hay không.

Căn cứ vào kết quả kháng sinh đồ hoặc các xét nghiệm chẩn đoán nhanh được WHO chứng thực (Hain test, Xpert MTB/RIF,…), tiêu chuẩn chẩn đoán cho các thể bệnh Lao kháng thuốc được xác định như sau:

• Kháng đơn thuốc: Chỉ kháng với duy nhất một thuốc chống Lao hàng một khác Rifampicin.
• Kháng nhiều thuốc: Kháng với từ hai thuốc chống Lao hàng một trở lên mà không kháng với Rifampicin.
• Lao kháng Rifampicin: Kháng với Rifampicin, có hoặc không kháng thêm với các thuốc Lao khác kèm theo (có thể là kháng đơn thuốc, kháng nhiều thuốc, đa kháng thuốc hoặc siêu kháng thuốc). Tuy nhiên ở Việt Nam hiện nay, các chủng đã kháng với Rifampicin thì có tới trên 90% có kèm theo kháng Isoniazid, vì vậy khi phát hiện kháng Rifampicin người bệnh được coi như đa kháng thuốc và thu nhận điều trị phác đồ đa kháng.
• Đa kháng thuốc (MDR-TB): Kháng đồng thời với ít nhất hai thuốc chống Lao là Isoniazid và Rifampicin.
• Tiền siêu kháng: Lao đa kháng có kháng thêm với bất cứ thuốc nào thuộc nhóm Fluoroquinolone hoặc với ít nhất một trong ba thuốc tiêm hàng hai Capreomycin, Kanamycin, Amikacin, (chứ không đồng thời cả 2 loại thêm).
• Siêu kháng thuốc (XDR-TB): Lao đa kháng có kháng thêm với bất cứ thuốc nào thuộc nhóm Fluoroquinolone và bất cứ thuốc nào trong ba thuốc tiêm hàng hai (Capreomycin, Kanamycin, Amikacin).

Cần làm xét nghiệm gì để phát hiện bệnh Lao?

Lao phổi

Nhuộm soi đờm trực tiếp tìm AFB: Tất cả những người có triệu chứng nghi Lao phải được xét nghiệm đờm phát hiện Lao phổi. Để thuận lợi cho người bệnh có thể chẩn đoán được trong ngày đến khám bệnh, xét nghiệm 2 mẫu đờm tại chỗ cần được áp dụng thay cho xét nghiệm 3 mẫu đờm như trước đây. Mẫu đờm tại chỗ cần được hướng dẫn cẩn thận để người bệnh lấy đúng cách (Phụ lục 1), thời điểm lấy mẫu 1 và mẫu 2 phải cách nhau ít nhất là 2 giờ.

Xét nghiệm Xpert MTB/RIF: Để chẩn đoán bệnh Lao và Lao kháng Rifampicin cho kết quả sau khoảng 2 giờ với độ nhạy và độ đặc hiệu cao. Các trường hợp AFB(+) cần được làm xét nghiệm Xpert để biết tình trạng kháng thuốc Rifampicin trước khi cho phác đồ thuốc chống Lao hàng 1.

Nuôi cấy tìm vi khuẩn Lao: Nuôi cấy trên môi trường đặc thường cho kết quả dương tính sau 3-4 tuần. Nuôi cấy trong môi trường lỏng (MGIT - BACTEC) cho kết quả dương tính sau 2 tuần. Các trường hợp phát hiện tại các bệnh viện tuyến tỉnh nên được khuyến khích xét nghiệm nuôi cấy khi có điều kiện.

Xquang phổi thường quy: Hình ảnh trên phim X-quang gợi ý lao phổi tiến triển là thâm nhiễm, nốt, hang, có thể 1 bên hoặc 2 bên. Ở người có HIV, hình ảnh X-quang phổi ít thấy hình hang, hay gặp tổn thương tổ chức kẽ và có thể ở vùng thấp của phổi. X-quang phổi có giá trị sàng lọc cao với độ nhạy trên 90% với các trường hợp Lao phổi AFB(+). Cần tăng cường sử dụng X-quang phổi tại các cơ sở y tế cho các trường hợp có triệu chứng hô hấp để sàng lọc Lao phổi. 

Lao ngoài phổi:

Lao ngoài phổi là thể lao khó chẩn đoán - do vậy để tiếp cận chẩn đoán, bác sĩ trong quá trình thăm khám phải hướng tới và tìm kiếm các dấu hiệu của bệnh Lao, phân biệt với các bệnh lý ngoài Lao khác và chỉ định làm các kỹ thuật, xét nghiệm để từ đó chẩn đoán xác định dựa trên:

Các triệu chứng, dấu hiệu nghi Lao (sốt về chiều kéo dài, ra mồ hôi ban đêm, sụt cân), triệu chứng tại chỗ nơi cơ quan bị tổn thương, nguy cơ mắc Lao.

Luôn tìm kiếm xem có Lao phổi phối hợp không, sàng lọc ngay bằng X quang phổi. Nếu có Lao phổi sẽ là cơ sở quan trọng cho chẩn đoán Lao ngoài phổi.

Tìm vi khuẩn bằng kỹ thuật nhuộm soi trực tiếp, nuôi cấy, Xpert MTB/RIF (với bệnh phẩm dịch não tủy, đờm, dịch phế quản, dịch dạ dày, dịch (mủ) các màng, mủ tổn thương hạch, xương, tai, khớp,…).

Xét nghiệm mô bệnh, tế bào học xác định hình ảnh tổn thương Lao.

Chẩn đoán phân biệt với các bệnh khác.

Bệnh Lao có chữa khỏi được không? Chữa bệnh Lao như thế nào là đúng cách?

Bệnh Lao nếu được chẩn đoán, điều trị kịp thời, đáp ứng điều trị và tuân thủ điều trị tốt thì hoàn toàn có thể chữa khỏi.

Bốn nguyên tắc điều trị bệnh Lao bao gồm

Phối hợp các thuốc chống Lao

• Mỗi loại thuốc chống Lao có tác dụng khác nhau trên vi khuẩn lao (diệt khuẩn, kìm khuẩn, môi trường vi khuẩn), do vậy phải phối hợp các thuốc chống Lao.
• Với Lao còn nhạy cảm với thuốc: Phối hợp ít nhất 3 loại thuốc chống Lao trong giai đoạn tấn công và ít nhất 2 loại trong giai đoạn duy trì.
• Với bệnh Lao đa kháng: Phối hợp ít nhất 5 thuốc có hiệu lực, bao gồm Pyrazinamid và 4 thuốc Lao hàng hai có hiệu lực.

Phải dùng thuốc đúng liều

Các thuốc chống Lao tác dụng hợp đồng, mỗi thuốc có một nồng độ tác dụng nhất định. Nếu dùng liều thấp sẽ không hiệu quả và dễ tạo ra các chủng vi khuẩn kháng thuốc, nếu dùng liều cao dễ gây tai biến. Đối với trẻ em, cần được điều chỉnh liều thuốc hàng tháng theo cân nặng.

Phải dùng thuốc đều đặn

• Các thuốc chống Lao phải được uống cùng một lần vào thời gian nhất định trong ngày và xa bữa ăn để đạt hấp thu thuốc tối đa.
• Với bệnh Lao đa kháng: Dùng thuốc 6 ngày/tuần, đa số thuốc dùng 1 lần vào buổi sáng, một số thuốc như: Cs, Pto, Eto, PAS tùy theo khả năng dung nạp của người bệnh - có thể chia liều 2 lần trong ngày (sáng – chiều) để giảm tác dụng phụ hoặc có thể giảm liều trong 2 tuần đầu nếu thuốc khó dung nạp, nếu bệnh nhân gặp tác dụng không mong muốn của thuốc tiêm - có thể giảm liều, tiêm 3 lần/tuần hoặc ngừng sử dụng thuốc tiêm căn cứ vào mức độ nặng-nhẹ

Phải dùng thuốc đủ thời gian và theo 2 giai đoạn tấn công và duy trì

• Giai đoạn tấn công kéo dài 2, 3 tháng nhằm tiêu diệt nhanh số lượng lớn vi khuẩn có trong các vùng tổn thương để ngăn chặn các vi khuẩn Lao đột biến kháng thuốc. Giai đoạn duy trì kéo dài 4 đến 6 tháng nhằm tiêu diệt triệt để các vi khuẩn Lao trong vùng tổn thương để tránh tái phát.
• Với bệnh Lao đa kháng: Phác đồ điều trị chuẩn ngắn hạn từ 9 đến 11 tháng có giai đoạn tấn công 4 đến 6 tháng, phác đồ điều trị chuẩn 20 tháng có thời gian tấn công 8 tháng.
• Phác đồ cá nhân có thể thay đổi thời gian sử dụng của từng loại thuốc tùy thuộc vào kết quả kháng sinh đồ, đáp ứng điều trị, tiền sử điều trị và khả năng dung nạp thuốc của bệnh nhân.

Cần lưu ý gì khi điều trị bệnh Lao tại nhà?

Tuân thủ điều trị tốt theo phác đồ. 

Phối hợp với cán bộ y tế, giám sát viên để thực hiện chuẩn quá trình điều trị, đồng thời cung cấp các thông tin khi có những dấu hiệu, biểu hiện bất thường trong quá trình điều trị, thực hiện các xét nghiệm theo dõi thường quy nhằm phát hiện biến chứng của bệnh, cũng như tác dụng, phản ứng không mong muốn của thuốc điều trị.

Với trẻ em, phải theo dõi cân nặng hàng tháng khi tái khám để điều chỉnh liều lượng thuốc.

Có thể tiếp tục làm việc trong khi điều trị bệnh Lao không?

Hầu hết người bệnh Lao được điều trị Ngoại trú, kèm theo có giám sát trực tiếp. Bởi vậy, khi điều trị có đáp ứng tốt, thì hoàn toàn có thể đồng thời làm những công việc phù hợp với điều kiện sức khỏe.

Người bị phơi nhiễm bệnh Lao có cần uống thuốc không?

Người phơi nhiễm bệnh Lao không cần phải uống thuốc, ngoại trừ những người thuộc diện dưới đây thì cần điều trị Lao tiềm ẩn:

• Những người nhiễm HIV (người lớn và trẻ từ 0 đến 14 tuổi có HIV) đã sàng lọc hiện không mắc Lao;
• Trẻ em dưới 5 tuổi sống cùng nhà với người bệnh Lao phổi, những trẻ này được xác định không mắc Lao. 

Những biện pháp nào giúp phòng tránh bệnh Lao?

Phòng bệnh Lao là áp dụng các biện pháp nhằm:

• Giảm nguy cơ nhiễm vi khuẩn Lao;
• Giảm nguy cơ chuyển từ nhiễm Lao sang bệnh Lao.

Giảm nguy cơ nhiễm vi khuẩn Lao

Kiểm soát nhiễm khuẩn Lao là sự kết hợp các biện pháp nhằm hạn chế tối thiểu nguy cơ lan truyền của bệnh Lao trong cộng đồng. 

Kiểm soát vệ sinh môi trường:

Giảm bớt các hạt nhiễm khuẩn trong không khí bằng thông gió tốt: Cửa đi và cửa sổ của buồng khám, khu chờ và buồng bệnh cần được mở cho thông gió tự nhiên hoặc dùng quạt điện đúng chiều để làm loãng các hạt nhiễm khuẩn và đẩy vi khuẩn ra ngoài, dưới ánh nắng mặt trời vi khuẩn Lao sẽ dễ bị tiêu diệt. Bố trí vị trí làm việc hợp lý theo chiều thông gió, không để không khí đi từ người bệnh đến cán bộ y tế. 

Thay đổi hành vi của người bệnh (vệ sinh hô hấp) nhằm làm giảm các hạt nhiễm khuẩn ra môi trường:

Dùng khẩu trang hoặc ít nhất có khăn che miệng khi tiếp xúc nói chuyện với người khác (cán bộ y tế), khi hắt hơi, ho.

Khạc đờm vào giấy hoặc ca cốc, bỏ đúng nơi quy định, rửa tay xà phòng thường xuyên.

Lấy đờm xét nghiệm đúng nơi quy định, tốt nhất là ngoài trời, môi trường thông thoáng. Nếu không, cần ở nơi có thông gió tốt, ít khả năng tiếp xúc của nhân viên y tế và người khác. Không nên đặt nơi lấy đờm ở những phòng nhỏ đóng kín hoặc nhà vệ sinh.

Sử dụng phương tiện phòng hộ cá nhân cho nhân viên y tế: Khẩu trang thông thường ít có tác dụng bảo vệ nhiễm vi khuẩn Lao. Những nơi có nguy cơ lây nhiễm cao cần đeo khẩu trang bảo vệ hô hấp đạt tiêu chuẩn như loại N95 hoặc tương đương trở lên.

Giảm tiếp xúc nguồn lây:

Cách ly: Nên có nơi chăm sóc điều trị riêng cho người bệnh Lao phổi AFB (+), đặc biệt với người bệnh Lao đa kháng thuốc.

Trong các cơ sở đặc biệt như trại giam, cơ sở cai nghiện, cơ sở giáo dục, trường giáo dưỡng, cơ sở bảo trợ xã hội có khả năng lây nhiễm rất cao, cần cách ly thỏa đáng những người bệnh để điều trị mới tránh được các vụ dịch nghiêm trọng.

Nhân viên y tế cần tuân thủ quy trình khám, chăm sóc người bệnh: Khi khám, hỏi bệnh, thực hiện tư vấn để người bệnh quay lưng lại. Thân thiện qua hành động, cử chỉ, lời nói chứ không nhất thiết phải tiếp xúc trực tiếp.

Để bảo vệ cho người nhiễm HIV đến khám: Cần xác định những người nghi Lao (ho khạc) để hướng dẫn họ dùng khẩu trang, giấy che miệng, chuyển đến khu chờ riêng hoặc phòng cách ly (nếu có) và ưu tiên khám trước để giảm thời gian tiếp xúc.

Giảm nguy cơ chuyển từ nhiễm Lao sang bệnh Lao

Tiêm vắc xin phòng Lao - BCG

Giúp cơ thể tạo miễn dịch phòng bệnh Lao khi bị nhiễm vi khuẩn Lao.

Điều trị Lao tiềm ẩn

Những người nhiễm HIV (người lớn và trẻ từ 0 đến 14 tuổi có HIV) đã sàng lọc hiện không mắc Lao;

Trẻ em dưới 5 tuổi sống cùng nhà với người bệnh Lao phổi, những trẻ này được xác định không mắc Lao. 

Thực hiện phòng lây nhiễm trong cơ sở y tế

Các cơ sở y tế phải thực hiện đầy đủ Quy chế kiểm soát nhiễm khuẩn bệnh viện và hướng dẫn kiểm soát lây nhiễm Lao tại các cơ sở y tế:

Lãnh đạo cần quan tâm, có kế hoạch, quy trình và phân công người phụ trách dự phòng lây nhiễm Lao tại đơn vị. Cần đầu tư thích hợp các điều kiện cần thiết phục vụ kế hoạch và quy trình dự phòng lây nhiễm cho nhân viên y tế và cho người bệnh tại đơn vị.

Kế hoạch và quy trình cần được phổ biến rộng rãi cho nhân viên từ các bước quản lý người bệnh, lấy bệnh phẩm, tuân thủ quy trình vệ sinh và phải được công khai dưới dạng bảng biểu, biển báo dễ thấy, dễ thực hiện và khuyến khích mọi nhân viên tham gia kiểm tra giám sát, góp ý.

Định kỳ, người phụ trách dự phòng lây nhiễm báo cáo với lãnh đạo về thực hiện kế hoạch và tham mưu về các điểm cần thực hiện để cải thiện chất lượng công tác dự phòng lây nhiễm trong đơn vị.

Dự phòng lây nhiễm ở hộ gia đình

Người bệnh phải tuân thủ điều trị Lao theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc để đạt hiệu quả điều trị, tránh nguy cơ lây nhiễm (đặc biệt là khi còn ho khạc ra vi khuẩn lao, có xét nghiệm đờm AFB dương tính).

Tránh lây nhiễm Lao cho người xung quanh: Dùng khẩu trang hoặc ít nhất có khăn che miệng khi tiếp xúc nói chuyện với người khác, khi hắt hơi, ho. Không khạc nhổ bừa bãi, khạc đờm vào khăn giấy rồi đốt, rửa tay xà phòng thường xuyên.

Đảm bảo vệ sinh môi trường nơi ở của người bệnh: Thông khí tự nhiên (cửa ra vào, cửa sổ, ô thoáng), có ánh nắng.

Thường xuyên phơi nắng đồ dùng cá nhân, chiếu, chăn, màn.

Bác sĩ Nguyễn Văn My