Gáo: Vị thuốc Đông Y chữa xơ gan gần gũi, quen thuộc

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Gáo.

Tên khác: Gáo nam, gáo vàng, huỳnh bá.

Tên khoa học: Nauclea orientalis (L.) L. hay Sarcocephalus cordatus (Roxb.) Miq. Đây là một loài thực vật có hoa trong họ Cà phê (Rubiaceae). 

Đặc điểm tự nhiên

Cây gỗ cao, cành non màu nâu sẫm, nhẵn, sau màu trắng xám.

Phiến lá hình oval, chiều dài 8 – 25cm. Ở gốc phiến lá có hình tròn và hình tim, ở đỉnh thì tù, màu nâu nhạt ở mặt dưới, màu lục bóng ở mặt trên. Mặt trên của cuống có khía, các đốt có hình bầu dục, dài hoặc bầu dục, đỉnh tù. Hoa tập trung ở đầu, đơn độc ở đầu cành. Hoa màu vàng hoặc trắng vàng, có mùi thơm. Đài hoa 5, đỉnh tròn, nhẵn, dài nhẵn, ống ngắn. Tràng hoa 5, hình trứng ngược, nhẵn, ống tràng hoa hơi có lông ở họng. Nhị 5, cắm trong họng tràng, chỉ rất ngắn, bao phấn ở đỉnh tù. Bầu có 2 ô, nhiều noãn. 

Quả dính nhau thành hình cầu gai, mỗi ô 2 quả, mỗi ô chứa 5 - 8 hạt. Hoa nở vào tháng ba và quả chín vào tháng bảy.

Phân bố, thu hái, chế biến

Cây này phân bố khắp nước ta, nhiều ở miền nam. Thường ưa ẩm ướt và mọc ở khe suối, chân đồi. Thông thường, người ta tước vỏ và dùng tươi hoặc phơi nắng rồi dùng dần. Có nơi lấy cả gỗ, chặt nhỏ và phơi nắng, màu vàng nhạt, vị đắng vô cùng.

Ở nước ta có nơi phát triển vỏ và gỗ của Sarcocephalus officinalis Pierre tên là hoàng bá (thực ra là cây khác - nhìn vị thuốc). Ở Tây Phi, Sudan, vỏ của Sarcocephalus esculentus Afz được đặt tên là đuanđakê (douandake) làm thuốc bổ, trị sốt gần giống như vỏ cây canhkina nên vỏ cây còn được gọi là vỏ cây canhkina châu Phi. Ở Guinea, vỏ của S. pobeguini cũng được sử dụng.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của gáo là vỏ cây, gỗ.

Chưa thấy có tài liệu nghiên cứu.

Theo Heckel và Schlagdenhauffeen (1883-1885), vỏ cây Sarcocephalus esculentus có chứa một alkaloid gọi là dounkakin mà nhiều tác giả không tìm thấy (Em.Pertoi-Matières premieres’usuelỉes du règne végétal, 1943-1944, tome 2, 2062).

Vỏ thân có tác dụng bổ dưỡng và hạ nhiệt.

Vỏ cây được dùng làm thuốc hạ sốt với liều 10 – 16g dưới dạng thuốc sắc. Có thể dùng gỗ cây gáo thái mỏng và sắc giống như vỏ cây. 

Ở Tiên Yên (Quảng Ninh), người nhân dùng vỏ gáo trị bệnh sốt rét, xơ gan cổ trướng trong bài thuốc sau: Vỏ Gáo phối hợp với cỏ xước, cỏ sữa lá to, mỗi vị 10g. Sắc thuốc uống trong ngày.

Ngoài ra, cây gáo còn được người dân các nước dùng làm thuốc:

• Tại Campuchia, vỏ gáo được sử dụng làm thuốc giảm đau ở vùng Siêm Riệp.
• Ở Philippin, bột vỏ Gáo dùng để bôi vết loét. Nước sắc trị các vết thương, đau răng, tiêu chảy.
• Ở New Guinea, nước ngâm vỏ Gáo trị đau dạ dày.
• Ở Ấn Độ, vỏ của cây gáo lại được sử dụng để trị rắn cắn. Ngoài cây gáo thì cây ba chẽ cũng là một vị thuốc hữu hiệu điều trị khi bị rắn cắn.

Hạ sốt với liều 10 – 16g dưới dạng thuốc sắc.

Vỏ Gáo phối hợp với cỏ xước, cỏ sữa lá to, mỗi vị 10g. Sắc thuốc uống trong ngày.

Bài thuốc chữa xơ gan cổ trướng 

Vỏ Gáo, cỏ xước toàn cây, cỏ sữa lá lớn. Ba vị thuốc bằng nhau, mỗi vị 10g. Sắc uống trong ngày. Dùng ngay trong 10 – 15 ngày. 

Bài thuốc chữa cảm sốt

Dùng 10 – 16g vỏ cây gáo, rửa sạch và sắc uống.

Gáo là loài cây gia vị đang phổ biến ở nhiều nơi. Tuy có nguồn gốc từ thiên nhiên nhưng Gáo có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ. Quý bạn đọc và người thân không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm. Quý bạn đọc hãy đến bác sĩ để hiểu rõ tình trạng cơ thể và tham vấn ý kiến. Hãy chia sẻ bài viết nếu thấy hữu ích. Chúng tôi mong muốn nhận được phản hồi cũng như sự quan tâm của quý bạn đọc ở bài viết khác.