Cây Ngũ gia bì hương: Loại dược liệu của xương khớp

Tên gọi, danh pháp

Ngũ gia bì hương hay Tế trụ ngũ gia bì, có tên khoa học Acanthopanax gracilistylus W.W. Smith. Đây là một loài thực vật trong họ Araliaceae (Nhân sâm). 

Đặc điểm tự nhiên

Cây bụi, độ cao vài mét, mọc dựa. Vỏ thân và vỏ cành màu xám nhạt và có gai thưa.

Lá kép chân vịt, tụ tập từng 2-3 cái hoặc mọc so le, gồm 5 lá chét hình thuôn hoặc trứng đảo, độ dài 2 – 6 cm, chiều rộng 1 – 3 cm, lá chét ở giữa to, những lá chét ở bên nhỏ dần về phía cuống, mép có răng cưa và lông cóng, hai mặt nhẵn, sẫm bóng ở mặt trên; cuống lá có độ dài 2 – 6 cm và nhẵn.

Cụm hoa thường mọc đơn độc ở kẽ lá tạo thành tán, cuống tán dài 2 – 3,5 cm, hoa nhỏ màu vàng lục.

Quả hình cầu dẹt, khi chín có màu đen và chứa 2 hạt. Toàn cây có tinh dầu rất thơm.

Mùa hoa vào tháng 9 - 10, mùa quả vào tháng 11 - 2.

Phân bố, thu hái, chế biến

Ngũ gia bì hương được phát hiện lần đầu tiên tại Phó Bảng, tỉnh Hà Giang năm 1969 do các nhà thực vật học Việt Nam và Liên Xô (trong đó có Viện Dược liệu). Đến năm 1973, thêm một số điểm phân bố mới được phát hiện ở huyện Đồng Văn và Mèo Vạc – Hà Giang (Nguyễn Tập, Lưu Minh Xư, Bùi Xuân Chương, 1973).

Kết quả của các đợt điều tra (1998 – 2000) của Viện Dược liệu đã xác định 2 điểm phân bố cũ ở khu vực Đồng Văn – Hà Giang đã bị mất, nhưng lại bổ sung 2 điểm mới là: Bắc Hà (thuộc Lào Cai) và Sapa và một điểm nữa ở xã Quyết Tiến, huyện Quản Bạ – Hà Giang. Như vậy, xét về nguồn gốc, cây Ngũ gia bì hương ở Việt Nam có thể do người dân ở vùng biên giới lấy từ Trung Quốc sang.

Hiện nay, ở Mèo Vạc (Hà Giang) và Đồng Văn, đã quan sát thấy cây trong trạng thái hoang dại hoá, mọc gần nơi ở và bờ mương rẫy. Các điểm phân bố mới phát hiện đều do được trồng ở bờ rào vườn. Trên thế giới, Ngũ gia bì hương chỉ có ở Trung Quốc.

Ngũ gia bì hương là loại cây thuốc hiếm và quý ở Việt Nam, đã được đưa vào Sách Đỏ quốc gia từ năm 1996. Hiện nay, Viện Dược liệu nghiên cứu bảo tồn và phát triển trồng cây này.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của Ngũ gia bì hương là vỏ rễ, vỏ thân.

Loại ngũ gia bì của Trung Quốc hái ở cây nam ngũ gia bì hay thích ngũ gia bì, hoặc xuyên gia bì Acanthopanax gracilistylus W.W. Smith, cùng họ, có chứa một chất thơm là 4 methoxy salicylandehyde và một số acid hữu cơ.

Theo y học cổ truyền

Ngũ gia bì hương có vị đắng, cay, tính ôn, quy vào 2 kinh là can, thận, có tác dụng khử phong thấp, cường gân cốt, bổ gan thận. 

Theo y học hiện đại

Trong vỏ rễ Ngũ gia bì hương, chất eleutheroside B1 có tác dụng tăng trọng lượng tuyến tiền liệt và túi tinh ở chuột nhắt trắng còn non, đồng thời phòng ngừa được sự thu teo của tuyến tiền liệt và túi tinh ở những chuột đã thiến tinh hoàn. Chất sesamin có tác dụng ức chế virus cúm, trực khuẩn lao, trên lâm sàng có tác dụng điều trị viêm phế quản.

Trong y học cổ truyền, Ngũ gia bì hương được dùng chữa phong hàn thấp tý, thể lực yếu, đau lưng, dương úy, cước khí thủy thũng, trẻ em chậm biết đi.

Liều dùng: 3 – 9 g sắc nước uống hoặc dưới dạng hoàn tán, rượu thuốc. Thường dùng phối hợp với các loại thuốc khác.

Điều trị trẻ em suy dinh dưỡng, còi xương, chậm biết đi

Ngũ gia bì hương, ngưu tất, mộc qua (với lượng bằng nhau) sắc nước hoặc làm bột uống.

Điều trị đau các khớp tứ chi

Ngũ gia bì hương, uy linh tiên, độc hoạt, tang chi, kê huyết đằng. Mỗi vị 10 g, sắc nước uống.

Điều trị thấp khớp

Ngũ gia bì hương 15 g; tần cửu, thương truật, hy kiểm thảo, mỗi vị 10 g; lão quán thảo 12 g. sắc nước hoặc ngâm rượu uống.

Rượu ngũ gia bì (Trung Quốc)

Ngũ gia hương 50g, đương quy 13g, thanh phong đằng 13g, xuyên khung 13g, mộc qua 13g, uy linh tiên 13g, hải phong đằng 13g, bạch chỉ 19g, hồng hoa 25g, ngưu tất 25g, bạch truật (sao) 19g, cúc hoa 25g, khương hoàng 75g, đảng sâm 75g, độc hoạt 6g, xuyên ô (chế) 6g, thảo ô (chế) 6g, đậu khấu (bỏ vỏ) 9g, ngọc trúc 200g, đàn hương 13g, nhục đậu khấu 9g, đinh hương 6g, mộc hương 6g, sa nhân 6g, trần bì 50g, nhục quế 6g.

Ngâm chiết với 20 lít rượu trắng, thêm đường cho dễ uống. Mỗi lần uống 15 – 30 ml, ngày 2 lần.

Ngũ gia bì hương là loài cây đang phổ biến ở nhiều nơi. Tuy có nguồn gốc từ thiên nhiên nhưng Ngũ gia bì hương có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ. Quý bạn đọc và người thân không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm.