Phan tả diệp: Vị thuốc quý có hoa màu vàng và tác dụng chữa táo bón

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt: Phan tả diệp.

Tên khác: Dương tả diệp; Tả diệp trà; Tiêm diệp; Hiệp diệp.

Tên khoa học: Senna Alexandrina, Cassia angustifolia Vahl, Cassia acutifolia Delile; họ Vang (Caesalpiaceae).

Đặc điểm tự nhiên

Cassia angustifolia Vahl là loại cây có dạng cây bụi, chiều cao khoảng tầm 1 đến 2m, lá đặc trưng dạng lá kép lông chim chẵn, cuống lá ngắn. Hoa màu vàng mọc thành từng chùm ở những kẽ lá, mỗi chùm hoa sẽ có khoảng 6 - 14 bông, mỗi hoa có 10 nhị. Quả của Phan tả diệp có dạng hình túi, dài khoảng 4 đến 6cm, khi còn non thì quả có lông mềm màu trắng bao phủ bên ngoài, khi già những lông này sẽ rụng đi, mỗi quả sẽ có khoảng từ 4 đến 7 hạt. 

Cây Cassia acutifolia Delile đặc điểm tự nhiên tương tự cây bên trên nhưng lá cây này sẽ rộng hơn và có dạng hình trứng, quả ngắn và có hoa nhỏ hơn.

Phan tả diệp thường ra hoa vào khoảng tháng 9 - 12 hàng năm, mùa quả là vào tháng 3 của năm sau.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phan tả diệp là loài cây mọc hoang ở những vùng có khí hậu nhiệt đới như Ấn Độ, Châu Phi, Ai Cập, sông Nil; ngày nay nhờ vào tác dụng chữa bệnh của nó mà Phan tả diệp được người ta bắt đầu trồng nhiều hơn.

Tại một số vùng Trung Quốc như đảo Vân Nam, Hải Nam cũng đã đem giống Phan tả diệp về trồng. Tại Việt Nam hiện nay loại dược liệu phan tả diệp vẫn phải nhập khẩu về từ nước ngoài.

Sau khi thu hoạch, Phan tả diệp được làm sạch các tạp chất sau đó là có thể sử dụng được. 

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được là lá phơi khô.

Thành phần chủ yếu trong Phan tả diệp là antraglucozit bao gồm sennoside A, sennoside B, aloe.emodin tự do, rhein.

Ngoài những thành phần chính nếu trên Phan tả diệp còn chứa các thành phần sau: Kaempferola C₁₀H₆O₂(OH)₄ và isorhamnetin.

Theo y học cổ truyền

Phan tả diệp là một vị thuốc có tính hàn, vị ngọt đắng quy vào kinh đại trường.

Vì vị thuốc này quy vào kinh đại trường nên có tác dụng chữa các bệnh liên quan đến đi đại tiện bị bí (táo bón), hỗ trợ làm sạch ruột, chữa các chứng thực nhiệt, giúp hạ nhiệt thanh nhiệt.

Phan tả diệp vị đắng có tác dụng tốt cho tiêu hóa. Liều lượng dùng cho tẩy xổ mạnh từ 4 - 6g ngâm kiệt; nếu muốn tẩy sổ nhẹ hơn thì uống với liều lượng thấp hơn.

Theo y học hiện đại

Phan tả diệp có tác dụng nhuận tràng, trong các nghiên cứu người ta nhận thấy rằng Phan tả diệp có các tác động sau:

• Thay đổi cử động của dạ dày;

• Chỉ có tác động tren nhu động của ruột già, làm tăng nhu động ruột già mà không tác động lên ruột non.

Tác dụng tẩy hay làm tăng nhu động ruột xuất hiện sau khi uống dược liệu khoảng 1 - 1,5 giờ.

Cách dùng: Dược liệu Phan tả diệp được sử dụng dưới dạng hãm với nước sôi để uống.

Liều lượng: Tùy vào mục đích sử dụng mà liều lượng cũng khác nhau, nếu dùng để nhuận tràng dùng liều từ 1,5 – 3g; nếu dùng để tẩy xổ dùng với liều 5 - 10g.

Chữa chứng tắc ruột

Trước khi bơm nước Phan tả diệp cần dùng ống hút dịch vị và đồ ăn trong bao tử ra.

Sau khi có nước Phan tả diệp vào đợi 2 – 4 giờ bắt đầu tiến hành thụt ruột.

Liều dùng cho người trưởng thành là 15 đến 30g.

Chữa táo bón

Nếu các trường hợp táo bón thì dùng liều trừ 3 đến 6g, trường hợp táo bón nặng thì tăng liều Phan tả diệp lên khoảng 10g. Dược liệu được dùng hãm với nước sôi sau đó uống.

Để tăng khả năng điều trị bệnh táo bón, người ta kết hợp Phan tả diệp với các loại dược liệu khác như sau:

Phan tả diệp 6g, Hậu phác 9g, Chỉ thực 6g dùng sắc uống nước dùng trị táo bón có nhiệt tích.

Phan tả diệp 4 – 6g, Trần bì 4g, Hoàng liên 3g, Đại hoàng 9g, Đinh hương và Sinh khương mỗi loại 3g. Sau khi chuẩn bị xong tiến hành sắc lấy nước uống giúp trị táo bón trong những trường hợp khó đi cầu chướng đầy bụng.

Người bệnh sau phẫu thuật

Phan tả diệp 4g hãm với nước có tác dụng giúp chức năng ruột nhanh hồi phục.

Rối loạn tiêu hóa, đầy bụng

Phối hợp các dược liệu: Phan tả diệp 2g, Đại hoàng và Tân lang mỗi vị 3g, Sơn tra 10g. Sắc lấy nước uống.

Thay thế thụt ruột trước khi phẫu thuật hậu môn

Liều dùng: 10g Phan tả diệp hãm với nước rồi uống trước khi bắt đầu phẫu thuật.

Tuy là dược liệu có nhiều tác dụng chữa bệnh, nhưng Phan tả diệp cũng cần có các lưu ý khi sử dụng như sau:

• Không dùng Phan tả diệp cho các đối tượng là phụ nữ đang cho con bú vì khi uống chất anthranoid trong lá sẽ hấp thu đi qua đường sữa làm trẻ dễ bị tiêu chảy.
• Anthranoid tăng sự co bóp của bàng quang và cơ trơn tại tử cung nên tránh dùng cho phụ nữ mang thai, những người bị bệnh liên quan đến viêm tử cung, viêm bàng quang.
• Người bị táo bón do các nguyên nhân như viêm đại tràng hoặc co thắt đại tràng.
• Quá liều Phan tả diệp gây buồn nôn, đau bụng hoặc tiêu chảy.