Qui giáp và qui bản: Dược liệu chứa nhiều công dụng

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt:  Qui giáp và qui bản.

Tên khác:  Mai rùa và yếm rùa.

Tên khoa học:  Carapax et Plastrum Testudinis.

Đặc điểm tự nhiên

Rùa có kích thước từ 11 cm đến 185 cm và một loài có thể nặng gần một tấn.

Đặc điểm mai rùa và yếm rùa

Mặc dù nhiều loài động vật, từ động vật không xương sống đến động vật có vú, đều có mai tiến hóa, nhưng không loài nào có kiến trúc giống như rùa. Mai rùa có một đỉnh (mai) và một đáy (plastron).

Có những loài rùa có chiều dài mai (cách tiêu chuẩn để đo các loài rùa) dưới 10 cm (4 inch), như ở loài rùa xạ hương dẹt (Ster Anotherus depressus), và hơn 1,5 mét (4,9 feet), như ở rùa luýt rùa biển (Dermochelys coriacea).

Yếm rùa có dạng phiến (tấm) hình bầu dục hay chữ nhật dài, rộng 5,5 – 17cm, dài 6,4 – 21cm. Mặt ngoài yếm màu nâu vàng nhạt đến nâu, có 12 tấm khối sừng, mỗi tấm có vân dạng tia sạ, màu nâu tía. Mặt trong màu trắng vàng đến trắng tro, có vết máu hoặc thịt còn sót lại.

Xương mai và xương sống là những cấu trúc xương thường nối với nhau dọc theo mỗi bên của cơ thể, tạo ra một hộp xương cứng. Hộp này, bao gồm xương và sụn, được giữ lại trong suốt cuộc đời của rùa. Vì mai là một bộ phận cấu thành của cơ thể nên rùa không thể thoát ra ngoài, mai cũng không bị rụng như da của một số loài bò sát khác.

Môi trường sống

Một số loài sống ở vùng khí hậu lạnh theo mùa với mùa sinh trưởng chỉ khoảng ba tháng; một số khác sống ở vùng nhiệt đới và phát triển quanh năm. Một số loài rùa cạn hiếm khi nhìn thấy nước, trong khi những loài rùa khác hầu như dành cả cuộc đời của chúng trong đó, có thể là trong một cái ao nhỏ duy nhất hoặc đi du ngoạn trên đại dương rộng lớn.

Sinh sản

Tất cả các loài rùa đều đẻ trứng trên cạn và không có con nào cho thấy sự chăm sóc của cha mẹ. Tuy nhiên, giữa sự đồng nhất rõ ràng này, có một loạt các hành vi sinh sản, hệ sinh thái và sinh lý.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố

Rùa được tìm thấy trên khắp thế giới ở tất cả các lục địa và ở tất cả các đại dương, ngoại trừ Nam Cực. Có hơn 300 loài rùa thuộc khoảng 90 chi trong 13 họ. Rùa đã xuất hiện trong hồ sơ hóa thạch hơn 200 triệu năm trước và có mặt trên trái đất rất lâu trước các loài động vật có vú và các dạng bò sát ngày nay.

Rùa đã thích nghi với nhiều loại môi trường khác nhau, nhưng số lượng loài lớn nhất xuất hiện ở đông nam Bắc Mỹ và Nam Á. Ở cả hai khu vực, hầu hết các loài là thủy sinh, sống trong các vùng nước khác nhau, từ ao nhỏ, đầm lầy đến hồ và sông lớn. Một số ít sống trên cạn (rùa cạn), và những loài khác phân chia thời gian của chúng giữa đất và nước. 

Thu hái - Chế biến

Qui giáp và qui bản được nuôi trồng thủy sản ở Chiết Giang, Quảng Đông và các tỉnh khác ở Trung Quốc, trong đó các lớp vỏ bị tước bỏ sau khi bắt và mổ xẻ.

Sau đó đem phơi khô, đập nhỏ, đun với nước ba ngày 3 đêm như nấu cao ban long. Lọc loại bỏ bã, nước lọc được đem cô đặc, đổ vào khuôn, để nguội cắt thành từng miếng to nhỏ tùy ý.

Bộ phận sử dụng

Sau khi bắt được rùa, luộc qua rồi bóc lấy mai và yếm, cạo sạch thịt còn sót lại, đem phơi khô.

Qui giáp và qui bản

Trong Qui giáp và Qui bản có chất keo, chất béo, muối và canxi. Hoạt chất khác chưa rõ.

Khi  thủy phân Qui giáp và qui bản rùa được các axit min sau đây: glycocole 19,36%; alanin 2,95%; leuxin 3,6%; tyrosin 13,59%; xystin 5,19%; axit glutamic; histidin; lysin; acginin; tryptophan không có.

 

Theo y học cổ truyền

Tính vị, quy kinh

Có vị Ngọt, mặn và lạnh.

Quy kinh Tâm, Can, Thận, Tỳ.

Công năng, chủ trị

Hội chứng gan thận thiếu âm

Dược liệu được chỉ định cho các trường hợp âm hư dương thịnh, phong hàn nội sinh, âm hư nội nhiệt do gan thận âm hư, vì có tác dụng dưỡng âm gan thận, ức chế dương hư di chuyển lên trên.

Đối với chứng chóng mặt, mắt mờ, mắt đỏ bừng, nóng nảy, nóng nảy dễ mất do âm dương gan thận, gan dương bốc hỏa trở lên, phối hợp với các vị thuốc dưỡng âm, bổ dương, ích khí. 

Đối với chứng thiếu âm có gió khuấy do âm hư do sốt, hoặc thiếu âm do bệnh lâu ngày thì phối hợp với các vị thuốc dưỡng âm, dưỡng gan.

Đối với các chứng hấp xương, sốt triều, đổ mồ hôi ban đêm, di tinh do âm hư thì phối hợp với các vị thuốc dưỡng âm, hạ sốt.

Teo xương do thiếu thận

Nó có thể bổ thận, tăng cường gân xương. Đối với suy dinh dưỡng gân xương, teo thắt lưng và đầu gối mềm nhũn, không lực khi đi lại hoặc chậm biết đi, thóp chậm đóng do thiếu gan thận, phối hợp với các vị thuốc bổ gan thận, các vị thuốc cường gân cốt.

Đau bụng kinh, rối loạn nhịp tim và lượng máu kinh nhiều

Nó có thể bồi bổ gan và thận, tăng cường đường đi và mạch thụ thai, đồng thời cầm máu.

Qui giáp và Qui bản rất hay được chỉ định cho các chứng đau bụng kinh, huyết hư và lượng nhiều máu kinh do huyết nhiệt thiếu âm, thông kinh mạch và thụ thai không an toàn vì có tính mát và lạnh.

Nó thường được kết hợp với các loại thảo mộc dưỡng âm, thanh nhiệt và cầm máu.

Qui giáp và Qui bản chữa đau bụng kinh

Hồi hộp, mất ngủ và hay quên

Nó có thể dưỡng âm và bổ huyết, bổ tâm can để an thần. Đối với chứng hồi hộp, mất ngủ và chứng hay quên do thiếu âm huyết, suy dinh dưỡng của tim, nó được kết hợp với các vị thuốc an thần và tăng cường ý chí.

Theo y học hiện đại

Qui giáp và qui bản dùng để điều trị chứng đầy hơi, chóng mặt,…

Chữa suy nhược thần kinh, lao phổi.

Điều trị chân tay, lưng gối đau nhức mỏi.

Tác dụng an thần, giải nhiệt và bổ huyết.

Qui giáp và qui bản ngày uống 12 - 24 g dưới dạng thuốc sắc, thuốc viên hay thuốc bột.

Cao qui bản ngày uống 10 - 15 g, chia 3 lần uống.

Bài thuốc bổ chữa bệnh ho lâu ngày

Qui bản 100 g sao với cát cho giòn, sau đó tán nhỏ. Đảng sâm 100 g cũng đem sao thơm tán nhỏ. Hai vị trộn đều ngày uống 3 lần mỗi lần 1 - 2 g.

Bài thuốc kinh nghiệm chữa sốt rét lâu ngày

Chuẩn bị Qui bản 200g, sao vàng giòn rồi đem tán nhỏ, hùng hoàng 50g tán nhỏ, hà thủ ô 200g. Trộn đều các vị thuốc  thêm mật ong làm thành viên 0,30g. Uống ngày từ  5 - 10g chia 3 lần uống trong ngày.

Bài thuốc trị phụ nữ kinh nguyệt ra quá nhiều, kéo dài, rong kinh

Qui bản (tẩm giấm nướng hoặc cao), Hoàng cầm, Bạch thược, Thung căn bì, Hoàng bá. Tán bột, trộn với mật làm viên, uống với nước giấm pha nhạt (Qui bản Hoàn – Thẩm Thị Tôn Sinh Thư).

Hoặc Qui bản, Hoàng cầm, Bạch thược đều 40g, Hoàng bá 12g, Chế hương phụ 10g. Tán bột, làm hoàn. Mỗi lần uống 10 – 15g, ngày 3 lần.

Bài thuốc chữa nóng trong xương, lao nhiệt, sốt về chiều, mồ hôi trộm

Hoàng bá, Tri mẫu đều 16g, Thục địa, Qui bản đều 24g. Tán bột. Thêm tủy xương heo và mật làm thành hoàn. Mỗi lần uống 8 – 12g, ngày 2 lần với nước Gừng hoặc nước muối nhạt, lúc đói.

Trị suy nhược thần kinh

Qui bản, Đương quy, Bạch thược và Sài hồ mỗi thứ 12g, Gừng tươi 3 lát, Bạch linh và Bạch truật mỗi thứ 10g, Cam thảo 4g và Bạc hà 8g. Sắc uống.

Bài thuốc kinh nghiệm chữa di tinh, mộng tinh

Cao Qui bản 10g, Thục địa 16g, Hoài sơn 12g, Phá cố chỉ 8g (sao với rượu), Thỏ ty tử 8g (sao), Rau má 8g, vỏ rễ cây Đơn đỏ 6g, Khiếm thực 6g (sao).

Đem cao Qui bản hơ nóng cho chảy ra,còn  Thục địa đem giã nhuyễn. Các dược liệu khác phơi khô rồi tán nhỏ rồi trộn đều với 2 vị trên. Sau đó, cho mật ong vừa đủ để làm thành viên 2g. Mỗi ngày uống 10 viên, chia 2 lần.

Qui giáp và qui bản trị suy nhược thần kinh

Những người tỳ vị hư hàn và âm hư nhưng không có nhiệt không nên dùng dược liệu.

Phụ nữ mang thai nên thận trọng khi dùng dược liệu này.

Nếu dùng ở dạng sắc nên sắc Qui bản trước khi thêm các dược liệu khác vào.