Thanh Yên: Vị thuốc được sử dụng rộng rãi trong Y học cổ truyền

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Thanh yên.

Tên khác: Chanh yên.

Tên khoa học: Citrus medica L. ssp. bajoura Bonavia. Thuộc họ: Rutaceae (Cam).

Đặc điểm tự nhiên

Thanh yên là cây gỗ nhỏ, chiều cao trung bình từ 2,5 – 5m, không có gai hoặc có gai ngắn nằm ngang.

Lá nhỏ, mọc so le, có hình bầu dục, có răng cưa ở mép lá, dài 6 -11 cm, rộng 4 – 6 cm.

Cụm hoa mọc thành chùm 2 – 3 hoa, đôi khi mọc đơn độc, hoa có màu trắng pha tím đỏ và có mùi thơm dễ chịu.

Quả chanh yên to, hình trái xoan, hoặc tròn dẹt với kích thước (12 – 20) x (8 – 12) cm núm quả lõm, đầu nhô cao. Quả có lớp vỏ dày và sần sùi, sống có màu xanh và chín có màu vàng tươi, cùi xốp màu trắng, ruột nhỏ, múi bé, có vị chua và hơi đắng. Mùa quả vào tháng 6.

Phân bố, thu hái, chế biến

Thanh yên có nguồn gốc từ vùng cận Himalaya thuộc Đông – Bắc Ấn Độ đến Myanmar và một số nước vùng Địa Trung Hải. Cây Thanh Yên có thể gặp nhiều ở các nước nhiệt đới như Nhật Bản, Malaysia, Campuchia, Lào, Thái Lan, Việt Nam,... Ở Việt Nam Thanh Yên được trồng ở rải rác ở các địa phương phía bắc như Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái Nguyên, Bắc Giang, Phú Thọ, Hà Tây, Hòa Bình, Vĩnh Phúc…

Thanh yên là cây ưa sáng và ưa ẩm, chịu hạn kém và không chịu được ngập úng, thích nghi với vùng có khí hậu nóng ẩm, nhiệt độ trung bình từ 19 đến 22°C. Về mùa đông cây rụng lá và có thể chịu được nhiệt độ thấp khoảng 10 hoặc 7°C.

Quả thu hái khi đã chín và có màu vàng tươi, đem cắt lát dọc thành từng miếng hoặc cắt ngang thành từng khoanh với chiều dài khoảng 0,5 – 1 cm, sau đó phơi hoặc sấy nhẹ cho khô, tránh nhiệt độ quá cao có thể ảnh hưởng đến phẩm chất và hương vị của Thanh yên.

Rễ và lá cây Thanh Yên được thu hái quanh năm, có thể dùng tươi, phơi hay sấy khô.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng của Thanh Yên gồm có: Quả, vỏ quả, rễ và lá.

Tinh dầu từ vỏ quả thanh yên là một loại tinh dầu giàu limonen, còn có dipenten, một chất phát quang citrapten, citral, một aldehyd… Cùi của quả chứa hesperosid như ở chanh. Tinh dầu từ hoa Thanh Yên như tinh dầu Cam Neroli.

Theo y học cổ truyền

Theo Đông y, Thanh yên có vị cay, đắng, chua, tính ôn, quy kinh Can, Phế, Tỳ, có tác dụng lý khí, bài hơi, thư uất, hóa đờm, chống nôn, trợ tiêu hóa.

Dịch quả Thanh yên có tính khử độc, lọc gan. Sử dụng Thanh yên trong thực phẩm như các món bánh, kem, pha chếm chế biến sẽ cho hương vị đặc biệt. Người ta dùng cùi quả làm mứt kẹo bằng cách ngâm đường rồi chế thành mứt có mùi thơm rất được ưa chuộng.

Theo y văn cổ truyền, Thanh Yên được dùng để điều trị tâm hạ khí thống, đàm ẩm khái thấu, khí nghịch ẩu thổ. Ở Ấn Độ, rễ cây Thanh yên được dùng để trị giun, táo bón, nôn mửa và sỏi niệu đạo.

Theo y học hiện đại

Trong y học hiện đại, các thành phần trong Thanh yên được nghiên cứu các tác dụng trong điều trị tăng huyết áp, chữa bón, đau bụng, đau tức ngực hay ho có đờm như:

Phòng chống ung thư

Vitamin C trong Thanh Yên có tác dụng chống oxy hóa, ngăn ngừa ung thư, giúp tăng cường và bảo vệ sức khỏe.

Hỗ trợ điều trị bệnh đái tháo đường

Thành phần monoterpen và sesquiterpenes trong vỏ quả Thanh Yên giúp chống oxy hóa, ức chế sự tiến triển của một số bệnh mạn tính như tiểu đường. Ngoài ra quả Thanh yên có tác dụng tăng tiết insulin và giảm béo, có lợi cho bệnh nhân đái tháo đường type 2.

Hỗ trợ giảm đau

Flavonoid và các hợp chất phenolic trong quả và thân cây Thanh yên có khả năng chống viêm và giảm đau hữu hiệu.

Giảm triệu chứng tăng huyết áp

Ngoài kali, trong quả Thanh yên còn có chứa vitamin C và các chất điện giải, các chất này kết hợp với nhau giúp giảm nguy cơ đau tim, xơ vữa động mạch và đột quỵ. Citrusin được thí nghiệm cho thấy có tác dụng chống tăng huyết áp trên chuột cống trắng.

Tăng cường hệ miễn dịch

Nhờ có chứa một lượng lớn vitamin C nên khi thường xuyên sử dụng quả Thanh yên sẽ giúp kích thích hệ thống miễn dịch của cơ thể, tăng tế bào bạch cầu và chống nhiễm trùng.

Thanh yên thường được sử dụng dưới dạng thuốc sắc hoặc chế thành hoàn tán với liều tối đa mỗi ngày là 20-30g đối với lá và rễ, 40 – 60 g đối với vỏ.

Điều trị chứng ợ hơi, nôn mửa, kém ăn

2 quả Thanh Yên+ Xuyên bối 90 g + Đương quy (sao) 45 g + Bạch thông thảo 30 g + Tây qua bì 30 g + Cát cánh 9g. Thái nhỏ các thành phần rồi sắc làm dịch đặc, sau đó chế thành hoàn, mỗi ngày uống 9 g với nước đun sôi để nguội.

Điều trị ho đờm

Hai quả Thanh yên ăn cả quả, vỏ hoặc cùi quả Thanh yên đem nhai nhuyễn, nuốt phần nước. Sau 1 tuần thì sẽ tan dần đờm và và chặn khí nghịch đưa lên giúp giảm triệu chứng ho.

Chữa đau tức ngực, đau vùng dưới tim

50g vỏ quả Thanh yên, sắc với 2 bát nước cho đến khi còn 1 bát, sau đó chia đều ra uống trong ngày.

Giảm mệt mỏi, áp lực

Thái nhỏ 2 quả Thanh yên rồi đun sôi. Dùng nước tắm mỗi ngày giúp giảm mệt mỏi, cải thiện tinh thần và ngủ ngon.

Điều trị viêm họng

2 kg Thanh yên chín + 3 kg đường + 2 lít nước, + 2 quả chanh. Thanh yên đem cắt và ngâm với đường trong khoảng 1 ngày. Hầm trong khoảng 1 – 2 giờ cho cạn nước, sau đó cho thêm đường và nước cốt chanh vào thành mứt Thanh yên. Mứt Thanh yên có tác dụng trị đau họng.

Khi sử dụng Thanh yên nên dùng đúng bài thuốc theo như chỉ định của bác sĩ, không tự ý kết hợp vị thuốc nếu không am hiểu sẽ gây ra nguy hiểm cho cơ thể.

Ngưng sử dụng khi bị dị ứng hay tiến triển bệnh không khả quan.

Thanh yên khi dùng ngoài ra cần tránh tiếp xúc với ánh nắng do có thể gây kích ứng, bỏng da.