Thất diệp nhất chi hoa: Dược liệu quý hiếm cần được bảo tồn

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Tảo hưu, Độc cước liên, Thiết đăng đài, Chi hoa đầu, Thảo hà xa, Bảy lá một hoa, Cúa dô (H’ Mông), Thất diệp nhất chi hoa, Co tẩu phờm (Thái).

Tên nước ngoài: Parisette, Herbe – Paris (Pháp).

Tên khoa học: Paris polyphylla Smith thuộc Họ Bảy lá một hoa (Hành tỏi) – Trilliaceae.

Tên đồng nghĩa: Daiswa polyphylla (Smith) Raf; Paris vietnamensis (Takht.) H.Li.

Đặc điểm tự nhiên

Thất diệp nhất chi hoa là cây thảo nhỏ, có dạng rất đặc biệt, sống lâu năm, cao từ 30 đến 100 cm. Thân cây thẳng đứng, có màu lục hoặc hơi tím, không phân nhánh, giữa thân có một tầng lá mọc vòng từ 6 đến 8 lá, nhưng thường là 7 lá. Cây có phần thân rễ mập, ngắn, chia thành nhiều đốt, có những sẹo to và ngấn ngang đặc trưng, khó bẻ, vết bẻ trông như có bột, màu vàng trắng hay xám vàng.

Lá cây có phiến hình trái xoan ngược, hình dạng giống hình trứng – bầu dục hoặc hình mác thuôn. Chiều dài lá từ 7 – 20 cm, chiều rộng từ 5 – 10 cm, gốc tròn hoặc hình tim, đầu nhọn, chóp có mũi. Mép lá nguyên, hai mặt nhẵn, mặt dưới có màu hơi tím đỏ hoặc lục nhạt. Lá có 3 gân, cuống lá dài từ 5 – 6 cm.

Hoa mọc đơn độc ở ngọn thân trên một trục cao 70 – 80 cm, cách tầng lá khoảng 15 – 30 cm. Lá đài hình mác màu lục nom như lá, gồm từ 5 đến 10, thường là 7, dài từ 3 – 7 cm, rời từng cái một, trông như lá, không rụng. Số cánh tràng bằng số lá đài, hình sợi rũ xuống. Cánh hoa hình sợi màu vàng, dài bằng lá đài. Nhị mảnh, nhiều sợi, có bao phấn màu vàng nâu. Nhụy màu tím đỏ, bầu có 3 ô.

Quả mọng, màu tím đen, cao 3 cm. Hạt to có màu vàng.

Mùa hoa từ tháng 2 đến tháng 6. Mùa quả từ tháng 3 đến tháng 10.

Phân bố, thu hái, chế biến

Tại nước ta, cây được tìm thấy ở các Lào Cai (Sapa), Yên Bái, Lai Châu, Phú Thọ, Thái Nguyên, Hà Nội (Ba Vì), Hòa Bình (Đà Bắc), Ninh Bình. Trên thế giới, cây phân bố ở Trung Quốc, Mianma, Lào, Thái Lan, Ấn Độ, Nê Pan.

Đây là loài cây ưa ẩm và ưa bóng, thường mọc nơi đất ẩm, nhiều mùn, rải rác dưới tán rừng kín thường xanh, dọc các bờ khe suối. Phần thân trên mặt đất lụi hàng năm vào cuối mùa thu. Thân rễ mang 1 đến 2 chồi ngủ tồn tại qua mùa đông và mọc lại vào giữa mùa xuân năm sau. Trong tự nhiên, thường chỉ có những cây lớn với chiều dài thân rễ trên 5 cm mới thấy có hoa quả.Người ta thường dùng thân rễ với tên tảo hưu, có thể thu hái quanh năm, nhưng tốt nhất vào mùa thu đông. Sau khi thu hoạch, đào thân rễ rửa sạch, để nguyên đem phơi hoặc thái mỏng rồi phơi khô đều được.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng của cây là thân rễ, được thu hái quanh năm. Bảy lá một hoa rất dễ bị thối thân rễ, nhất là khi mưa nắng thất thường nên tốt nhất thu hoạch vào mùa thu đông, rửa sạch phơi khô.

Thân rễ chứa diosgenin, pennogenin, đường 7 – 9%, 2 glucosid là α-paridin và α-paristyphnin.

Theo y học cổ truyền

Theo đông y, thất diệp nhất chi hoa có vị đắng, hơi cay, tính hơi lạnh, có độc, vào kinh can. Tác dụng chủ yếu của nó là bình suyễn, chỉ khái, xổ hạ, lợi tiểu, tiêu đờm, tức phong định kinh, hoạt huyết tán ứ, tiêu thũng, thanh nhiệt, giải độc.

Theo dân gian, vị tảo hưu (thân rễ của thất diệp nhất chi hoa) có vị ngọt, hơi cay, tính bình không độc. Tác dụng chủ yếu của nó là thanh nhiệt giải độc, chữa sốt và rắn độc, mụn nhọt, viêm tuyến vú, sốt rét, ho lao, ho lâu ngày, hen suyễn.

Tác dụng chống lão hóa

Theo nghiên cứu của Shen S và cộng sự năm 2018 về cấu trúc và hoạt tính chống lão hóa của polysaccharide từ lá thất diệp nhất chi hoa trên chuột nhắt trắng bị lão hóa gây bởi D-galactose. So sánh với nhóm chứng mô hình, nhóm thử polysaccharide từ lá thất diệp nhất chi hoa có thể hiện sự ngăn cản hình thành malondialdehyde (MDA) có ý nghĩa thống kê và cải thiện nồng độ các enzym chống oxi hóa và khả năng chống oxy hóa tổng (TAOC) trong huyết thanh và trong gan chuột. Kết quả cho thấy tiềm năng chống lão hóa của polysaccharide từ lá thất diệp nhất chi hoa.

Tác dụng chống ung thư

Ung thư biểu mô tế bào gan (HCC) là nguyên nhân thứ 3 gây tử vong liên quan đến ung thư trên thế giới. Paris polyphylla (thất diệp nhất chi hoa), hay còn được gọi là Chonglou ở Trung Quốc, được sử dụng trong dân gian như một vị thuốc trị ung thư. Theo nghiên cứu của Chen Tiezhu và cộng sự năm 2019 cho thấy paris saponin H ngăn chặn sự phát triển của tế bào HCC thông qua làm giảm biểu hiện β-catenin in vitro và ức chế sự phát triển của khối u ghép dị loài in vivo, gợi ý rằng thất diệp nhất chi hoa là ứng viên tiềm năng để điều trị ung thư biểu mô tế bào gan trên lâm sàng.

Các nghiên cứu khác ở Trung Quốc cũng kết luận rằng cao nước thất diệp nhất chi hoa có tác dụng chống đột biến ở mức vừa đối với đột biến gây ra bởi acid picrolonic và benzo (a) pyren.

Tác dụng khác

Thất diệp nhất chi hoa còn có các tác dụng sau:

• Thân rễ chữa sốt, sốt rét cơn, kinh giản, ho lao, ho lâu ngày, hen suyễn, chữa mụn nhọt, viêm tuyến vú, sốt rét.

• Rắn độc cắn và sâu bọ đốt.

• Viêm não truyền nhiễm.

• Viêm phổi, quai bị, lòi dom ở trẻ em.

• Ở Ấn Độ và Nepal, người dân dùng bột thân rễ mỗi lần một thìa cà phê, ngày một lần, sử dụng trong hai ngày để trị giun sán.

• Rễ giã với củ Nam tinh đắp chữa viêm, sưng tấy.

Cách dùng của thất diệp nhất chi hoa: Ngày uống 4 – 12 g thân rễ dưới dạng thuốc sắc.

Dùng ngoài không kể liều lượng với tác dụng sát trùng, tiêu sưng, giã đắp lên những nơi sưng đau, vết rắn cắn, tràng nhạc, mụn lở, nhọt.

Chữa trẻ em kinh sài, tay chân co giật

Dùng 0,5 – 1 g bột thân rễ thất diệp nhất chi hoa uống, ngày 4 – 5 lần.

Chữa trẻ em sốt cao co giật, hoặc quai bị, lên sởi và các chứng sưng viêm phát sốt

Dùng 8 g thiên hoa phàn, 12 g bạc hà, 4 g thân rễ thất diệp nhất chi hoa. Đem các dược liệu trên sắc thành thuốc uống, ngày 1 thang.

Chữa rắn độc cắn, nhọt ở vú, viêm phổi

Dùng 4 – 20 g thân rễ thất diệp nhất chi hoa sắc thành thuốc uống, ngày 1 thang.

Chữa hen suyễn, ung thư phổi

Dùng 4 – 20 g thân rễ thất diệp nhất chi hoa phối hợp với các vị thuốc khác. Đem các dược liệu sắc thành thuốc uống, ngày 1 thang.

Chữa lòi dom

Dùng giấm trộn với bột thân rễ thất diệp nhất chi hoa, bôi lên chỗ tổn thương.

Cây có độc, khi dùng cần thận trọng liều lượng sử dụng. Chống chỉ định cho người hư hàn.