Dưa gang tây: Loại quả quen thuộc với tác dụng an thần

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt:  Dưa gang tây

Tên khác:  Dưa tây; Chùm hoa dưa; Lạc tiên bốn cạnh

Tên khoa học: Passiflora quadrangularis L.

Họ: Passifloraceae (Lạc tiên)

Đặc điểm tự nhiên

Dưa gang tây là loài có dây leo, các dây này có thân hình 4 cạnh. Lá cây hình tim, dạng trứng nhọn, lá nhẵn và có cuống mang 4 – 6 tuyến, mọc so le với nhau. 

Hoa dưa gang tây khá lớn, màu tím, có cuống dài. Hoa mọc riêng lẻ ở kẽ lá kèm theo 3 lá bắc nguyên làm thành vòng bao chung dưới cụm hoa. Vòng tràng phụ có hình trụ, trên tràng có nhiều sợi hẹp màu xanh lục hoặc trắng, kéo dài và xếp thành nhiều dãy. Quả dưa gang tây là quả mọng, dài 20 – 25cm, màu xanh lục nhạt, thịt quả màu trắng ngà, có thể hơi vàng, chứa nhiều hạt.

Mùa hoa của cây từ tháng 4 – 7, cây ra quả vào tháng 8 – 11. 

Phân bố, thu hái, chế biến

Dưa gang tây là cây ưa ẩm, ưa sáng, thích hợp trồng ở điều kiện khí hậu nhiệt đới nóng ẩm hoặc hơi khô. Đây là loài thực vật có nguồn gốc từ vùng nhiệt đới Nam Mỹ. Từ TK XVIII – XIX, cây được du nhập sang nhiều nơi thuộc vùng nhiệt đới và cận nhiệt khác. Dưa gang tây cũng đã có mặt ở Việt Nam từ lâu và được trồng rải rác ở vườn nhà người dân khắp các tỉnh miền Trung và miền Nam nước ta.

Dưa gang tây là loài có dây leo, được trồng thành giàn, vừa cho quả ăn nên thuốc, vừa có bóng râm che nắng trong sân vườn và làm cảnh. Dưa gang tây được trồng dễ dàng bằng phương pháp giâm cành, có thể trồng bằng hạt hoặc các đoạn thân. Cây ra hoa, quả nhiều và khá to.

Bộ phận sử dụng

Rễ cây được thu hái quanh năm, sau khi hái về rửa sạch và dùng tươi; quả được thu hái khi chín.

Toàn cây dưa gang tây chứa alkaloid passiflorin. Thịt quả dưa gang tây chứa hoạt chất có tác dụng an thần, gây ngủ, do đó không nên ăn quá nhiều. Ngoài ra trong quả còn chứa nhiều vitamin và khoáng chất khác như vitamin C, vitamin B3, chất đạm, chất béo, chất xơ, tro, calci, phospho, sắt, carotene, thiamine, riboflavin, niacin, acid ascorbic.

Rễ cây được coi là độc. Lá dưa gang tây có chứa HCN rất độc.

Theo y học cổ truyền

Thịt quả có màu trắng, nhầy và hơi bở với vị nhạt, hơi chua và dịu, mùi dễ chịu. Thịt quả ăn rất ngon, giúp an thần, dễ ngủ và được nhiều người ưa thích. Ngoài ra, thịt quả khi chưa chín có thể dùng nấu canh như canh đu đủ. Quả có nhiều hạt nằm ở chính giữa và quanh hạt có 1 lớp màng nhầy bao bọc. Các hạt này được dùng làm thuốc trị giun sán. 

Rễ dưa gang tây tươi có tác dụng gây ngủ rất mạnh và được xem là độc. Lá cây cũng chứa chất độc là acid cyanhydric.

Theo y học hiện đại

Ở liều thấp, hạt dưa gang tây có tác dụng diệt giun sán đường tiêu hóa. Bên cạnh đó, hạt còn chứa cardiotonic có tác dụng an thần. 

Rễ tươi dưa gang tây có tác dụng gây ngủ và gây mê mạnh.

Thịt quả có tác động giảm đau thần kinh và còn được dùng trong điều trị hen suyễn, suy nhược thần kinh, rối loạn giấc ngủ, kiết lỵ, tiêu chảy.

Chiết xuất lá dưa gang tây có thể dùng để điều trị các bệnh về gan.

Dưa gang tây rất giàu chất chống oxy hóa, giúp bảo vệ cơ thể khỏi các gốc tự do. Do vậy, nó được sử dụng để hỗ trợ chăm sóc làn da nhờ vào khả năng làm giảm nguy cơ xuất hiện các nếp nhăn và góp phần làm chậm tiến trình lão hóa, ngăn ngừa khô da và ung thư da. Bên cạnh đó, dưa gang tây còn được ứng dụng trong hỗ trợ chữa lành vết thương hở, hạn chế hình thành sẹo.

Hơn nữa, dưa gang tây còn hỗ trợ cơ thể hấp thu các vitamin và khoáng chất. Nhờ tác dụng hỗ trợ đường tiêu hóa, dưa gang tây giúp cơ thể tăng cường hấp thu và chuyển hóa các chất dinh dưỡng. Các tế bào được cung cấp đầy đủ vitamin và chất dinh dưỡng có khả năng kháng viêm và phòng ngừa một số bệnh khác như cảm lạnh, đột quỵ… Dưa gang tây thậm chí còn được dùng trong hỗ trợ điều trị ung thư.

Nguồn vitamin C dồi dào trong dưa gang tây có thể giảm sự tích tụ acid uric, do đó loại quả này còn được sử dụng để ngăn ngừa và hỗ trợ điều trị bệnh gout.

Dưa gang tây có thể dùng tươi hoặc chế biến thành nhiều món ăn khác đều được. Quả còn xanh có thể dùng nấu canh, quả chín có thể xay sinh tố, làm dưa dầm hoặc cắt thành miếng vừa phải ăn kèm sữa hoặc đường.

Có thể hãm lá và rễ cây dưa gang tây uống như trà hoặc sắc thành thuốc uống.

Liều dùng tùy thuộc vào yêu cầu của bài thuốc và người sử dụng. Tuy nhiên, không được lạm dụng dưa gang tây để tránh sự xuất hiện của các tác dụng không mong muốn.

Giải khát

Rửa sạch 200g thịt quả dưa gang tây, ép lấy nước hoặc xay thành sinh tố. Cho thêm sữa đặc/sữa tươi, đá rồi khuấy đều, dùng uống để giải khát, thanh nhiệt rất ngon và hỗ trợ cải thiện sức khỏe.

Trị cao huyết áp, đái tháo đường

Rửa sạch lá dưa gang tây với liều lượng do thầy thuốc quy định, hãm với nước sôi trong 10 phút, dùng uống thay trà mỗi ngày và dùng liên tục trong 5 – 7 ngày để thấy được hiệu quả.

Hỗ trợ an thần, điều hòa chất lượng giấc ngủ, điều trị rối loạn giấc ngủ

Phơi khô rễ dưa gang tây, rửa sạch rồi hãm với nước sôi trong 10 phút, dùng uống như trà trước khi đi ngủ 30 phút để giúp cải thiện giấc ngủ. Chỉ sử dụng một lượng nhỏ, vừa đủ theo liều kê đơn của thầy thuốc/bác sĩ.

Trong hoa, vỏ quả, hạt non và lá dưa gang tây có chứa các chất gây nghiện và gây độc (alkaloid passiflorin, glycosid cyanogen). Do đó, khi dùng dưa gang tây quá mức sẽ làm tăng cảm giác buồn ngủ (đặc biệt là hoa có thể gây buồn ngủ mạnh) và gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe. 

Rễ cây chưa qua chế biến được cho là gây nghiện và thậm chí có thể gây ngộ độc. Ở thí nghiệm trên chó khỏe mạnh, sau khi uống nước sắc rễ cây trong vòng 40 phút, chó bị nhồi máu cơ tim và tổn thương não, dẫn đến tử vong.

Chất độc trong dưa gang tây tương đối phức tạp, trước khi sử dụng nên trao đổi với thầy thuốc hoặc bác sĩ và tuyệt đối không dùng quá nhiều.

Không nên sử dụng dưa gang tây ở phụ nữ mang thai vì trong dược liệu này có chứa các hợp chất thúc đẩy sự co bóp tử cung.

Dưa gang tây có thể làm tăng tác động làm của thuốc chống kết tập tiểu cầu và thuốc chống đông máu, dùng quá liều có thể dẫn đến nguy cơ xuất huyết.

Khi dùng quá nhiều dưa gang tây có thể gây buồn nôn, nôn, nhịp tim nhanh và buồn ngủ. Không nên sử dụng lâu dài với số lượng lớn do có thể gây tích tụ chất độc gây ảnh hưởng xấu đến sức khỏe.