Dưa leo: Loài rau ăn quả có tác dụng chữa bệnh

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Dưa leo

Tên khác: Dưa chuột

Tên khoa học: Cucumis sativus L

Đặc điểm tự nhiên

Cây mọc bò, toàn thân có lông. Thân có nhiều cành, có góc. Lá mang cuống, phiến có từ 3-5 thùy hình hơi ba cạnh, mép có lông đứng. Hoa đơn tính, màu vàng, mọc 2 - 3 ở nách lá. 

Quả hình thuôn dài, hình trụ hay hơi ba cạnh, nhẵn hoặc hơi có bướu nhỏ, có thể dài 10 - 36 cm. Màu lục hay lục vàng nhạt, vàng hay vàng nâu. Hạt nhiều, hình trứng, trắng, dai, bóng. Mùa hoa quả vào khoảng tháng 5 đến tháng 10 trong năm. 

Phân bố, thu hái, chế biến

Dưa leo - Cucumis sativus L. là loài của các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, được trồng khắp nơi ở nước ta. Cây thích nghi với nhiều loại hình khí hậu. Cây ra hoa vào mùa xuân - hạ.

Dưa chuột chủ yếu được trồng để làm thức ăn, làm thuốc ở Ấn Độ và Ai Cập ít nhất từ trên 4.000 năm. Việc sử dụng này được lan truyền từ những nước ấy đến các dân tộc Thổ Nhĩ Kỳ và Latinh. 

Hầu hết các giống dưa chuột được trồng bằng hạt và thụ phấn. Vì mục đích này, hàng ngàn tổ ong mật hàng năm được mang đến các cánh đồng dưa chuột ngay trước khi nở hoa. Dưa chuột cũng có thể được thụ phấn thông qua ong vò vẽ và một số loài ong khác.

Hầu hết các loại dưa chuột yêu cầu thụ phấn đều tự không tương thích, do đó cần phải có phấn của cây khác để hình thành hạt và quả. Một số giống dưa chuột là cây bán phần, hoa của chúng tạo ra quả không hạt mà không thụ phấn.

Bộ phận sử dụng

Quả (Fructus Cucumis sativi), lá.

Dưa chuột chứa tới 95 - 97% nước, 0,8% protit, 3% gluxit, 0,7% xenlulozo, 0,5% tro, trong đó 23 mg% canxi, 27mg%P, 1mg% Fe. Dưa chuột còn chứa vitamin A (caroten) với tỷ lệ 0,3mg%, vitamin B1 0,03mg%, B2 với tỷ lệ 0,04mg%, vitamin PP 0,1mg% và vitamin C 5mg%. Ngoài viatamin A và C, trong dưa chuột còn chứa một lượng quan trọng sắt, mangan, iot và thiamin. 

Một số loại dưa chuột có thể có vị nhẹ thơm vì chứa một phần aldehyde không bão hòa, chẳng hạn như (E, Z) -nona-2,6-dienal, và cis - và xuyên - đồng phân của 2 nonenal. Vỏ dưa chuột có vị hơi đắng là do cucurbitacin, colocynthine. Hạt dưa chuột chứa một akaloid gọi là poxanthine có tác dụng trừ giun.

Theo y học cổ truyền

Quả dưa chuột có tác dụng thanh nhiệt, giải phiền, lợi thủy đạo. Về mặt thức ăn, dưa chuột là món ăn mát và lợi tiểu. Quả dùng làm thực phẩm, làm thuốc trong các trường hợp sốt nhẹ, nhiễm độc đau bụng, thống phong, tạng khớp, bệnh sởi và nhiễm trực khuẩn coli. Dùng ngoài để trị ngứa, nấm ngoài da. Rễ và lá cũng được sử dụng trị sưng đau, chữa ngộ độc.

Theo tài liệu cổ (Bản thảo cương mục Nam dược thần hiệu) dưa leo có tên hổ qua hay hoàng qua với những tính chất sau đây: 

• Quả dưa chuột có vị ngọt, tính hàn hơi có độc không nên dùng nhiều có tác dụng thanh nhiệt, giải phiền, lợi thủy đạo (tiêu nước).

• Lá dưa chuột vị đắng, tính bình, hơi có độc, giã nát vắt lấy nước uống vào nôn ra.

Theo y học hiện đại

Tác dụng trị giun sán

Thuốc trừ giun, sán (Hạt sắc nước uống).

Tác dụng lợi tiểu, giải nhiệt

Lợi tiểu, giải nhiệt (Lá).

Dùng dưa chuột trong mỹ phẩm và chữa bệnh ngoài da: Cắt dưa chuột thành từng lát mỏng đắp lên da mặt chữa những vết nhăn da xù xì, những vết tàn nhang. Một số vùng nước ta nhân dân dùng quả dưa chuột non có thêm đường chữa lỵ, nhiệt và ỉa chảy.

Lá dưa chuột giã nát vắt lấy nước uống vào nôn ra.

Trị cổ họng sưng đau

Chọn một quả dưa leo già, bỏ hết hột. Thêm mang tiêu vào cho đầy ruột quả, trộn đều phơi trong mát cho khô. Ngậm từng ít một.

Trị chướng bụng, chân tay phù nề

Lấy một quả dưa chuột già chín, loại bỏ hạt thêm một ít dấm chua, nấu chín nhừ. Cho ăn vào lúc bụng đói. Bệnh nhân sẽ tiểu nhiều và hết phù nề.

Chữa nẻ môi

Dùng miếng dưa chuột tươi sát lên nơi môi bị nẻ.

Da bị mẩn đỏ

Dùng nước ép dưa chuột bôi lên nhiều lần trong ngày.

Chữa phỏng lửa, phồng da

Ba quả dưa chuột hái vào mùa hè bỏ vào bình kín, để ngoài hiên. Khi bị bỏng, lấy nước trong bình dưa chuột mà bôi lên.

Chữa hội chứng lỵ nhiệt ở trẻ em

Dùng 10 quả dưa chuột non, nấu với mật cho ăn dần, trong 1-2 ngày thì khỏi.

Chữa ngộ độc

Lá cây dưa chuột giã vắt lấy nước cốt uống thì gây nôn tháo.

Một số lưu ý khi sử dụng dưa leo trong trị bệnh như sau: 

• Dưa chuột ăn sống khó tiêu và những người dạ dày mẩn cảm khó chấp nhận.

• Dưa chuột lợi tiểu, không nên ăn nhiều. Người lạnh da và thận yếu phải kiêng ăn.