Thất điều di truyền là gì? Nguyên nhân gây nên thất điều di truyền?

Thất điều di truyền là một nhóm các bệnh lý ảnh hưởng đến khả năng phối hợp và điều chỉnh các chuyển động của cơ thể. Đây là một tình trạng được gây ra bởi các biến đổi gen di truyền, ảnh hưởng đến hệ thống thần kinh, đặc biệt là tiểu não và các khu vực liên quan trong thần kinh trung ương.

Thất điều di truyền là gì?

Thất điều hay mất điều hòa (Ataxia) là thuật ngữ chỉ một nhóm các rối loạn gây ảnh hưởng đến khả năng phối hợp động tác, thăng bằng cơ thể và khả năng nói chuyện.

Nguyên nhân gây ra thất điều rất đa dạng, trong đó có yếu tố di truyền. Thất điều di truyền có thể bao gồm:

Các loại thất điều di truyền trội nhiễm sắc thể, được biểu hiện rõ trong:

• Spinocerebellar ataxias (SCA) - một nhóm các dạng thất điều di truyền trên gen tủy tiểu não.
• Episodic ataxia (EA) - thất điều theo từng đợt, khiến người bệnh trải qua các cơn tăng lên và giảm đi của các triệu chứng thất điều.

Các dạng thất điều di truyền lặn nhiễm sắc thể, trong đó:

• Friedreich ataxia (FA) - một loại thất điều di truyền lặn nhiễm sắc thể, thường gây ra các vấn đề với hệ thống thần kinh, gây ra suy thoái cơ bắp và rối loạn thần kinh.
• Ataxia-telangiectasia - một loại thất điều đi kèm với tình trạng giãn mạch, ảnh hưởng đến nhiều hệ thống trong cơ thể, đặc biệt là hệ thống miễn dịch và hệ thống thần kinh.

Các dạng thất điều di truyền đều có ảnh hưởng đáng kể đến cuộc sống hàng ngày của người bệnh. Triệu chứng thường gồm có sự suy giảm khả năng điều khiển chuyển động, mất cân bằng, và thậm chí là khó khăn trong việc di chuyển và nói chuyện.

Điều trị thất điều thường tập trung vào việc giảm các triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống của người bệnh. Phương pháp điều trị có thể bao gồm dùng thuốc để kiểm soát triệu chứng cũng như các phương pháp vật lý trị liệu để cải thiện khả năng vận động và thăng bằng. Tuy nhiên, việc điều trị thất điều thường tùy thuộc vào từng trường hợp cụ thể và không có phương pháp điều trị chuẩn.

Các thất điều di truyền thường gặp

Các thất điều tủy - tiểu não (Spinocerebellar ataxias - SCA) là một nhóm bệnh di truyền tiến triển thoái hóa thần kinh, đặc trưng là ảnh hưởng đến tiểu não. Tỉ lệ mắc SCA trên toàn cầu ước tính khoảng từ 1 đến 5 trên mỗi 100,000 người, với tỷ lệ phổ biến ở Châu Âu dao động từ 0,9 đến 3 trên mỗi 100,000 người. Dữ liệu về tỷ lệ mắc SCA tại các nước châu Á hiện chưa được công bố rộng rãi.

SCA là một loại bệnh di truyền thoái hóa thần kinh có xu hướng tiến triển trên các gen trội nhiễm sắc thể, đồng thời có hơn 40 loại riêng biệt đã được xác định và phân loại theo các vị trí di truyền khác nhau. Trong số các loại SCA này, SCA1, SCA2, SCA3 và SCA6 chiếm hơn một nửa tổng số trường hợp, còn lại là các dạng hiếm gặp khác. Cần nhấn mạnh rằng SCA không chỉ tác động đến tiểu não và tủy sống mà còn có thể liên quan đến các phần khác trong hệ thống thần kinh trung ương, bao gồm nhân cầu, dây thần kinh ngoại vi, vỏ não, và hạch nền.

Trong số các dạng thất điều di truyền, thất điều Friedreich (Friedreich ataxia – FA) là một loại phổ biến nhất. Nó chiếm tới một nửa số trường hợp mất điều hòa di truyền nói chung. Tần suất mắc bệnh FA ước tính khoảng từ 1/30.000 đến 1/50.000 ở người da trắng, thường xuất hiện ở những người có nguồn gốc từ Châu Âu, Bắc Phi, Trung Đông hoặc Ấn Độ.

Nguyên nhân gây nên thất điều di truyền?

Các thất điều tủy - tiểu não (Spinocerebellar ataxias - SCA) liên quan đến các biến đổi trong cấu trúc gen di truyền. Cấu trúc bình thường của nhiễm sắc thể chứa lặp lại CAG với số lượng từ 6 đến 34 đơn vị. Khi số lần lặp lại vượt quá 36 đơn vị, sẽ dẫn đến tạo ra một loại protein mới có chức năng khác biệt, chứ không phải do mất chức năng của protein bình thường. Sự mở rộng của lặp lại CAG thường gia tăng qua các thế hệ liên tiếp. Sự mở rộng này xảy ra ở SCA1, 2, 3, 6, 7, 8, 12 và 17. Ngoài ra, SCA 10 liên quan đến sự mở rộng ATTCT, và SCA 31, 36, 37 kết nối với sự khuếch đại TGGAA, GGCCTG và ATTTT tương ứng. Các dạng SCA phụ khác ít phổ biến hơn và liên quan đến sự mở rộng lặp lại khác hoặc các biến thể nucleotide đơn lẻ. SCA5, SCA13, SCA14 và SCA19 liên quan đến đột biến không đúng và SCA15, SCA20 và SCA39 liên quan đến việc xóa hoặc nhân đôi gen.

Tuy chưa rõ ràng về cơ chế bệnh sinh cụ thể của SCA, nhiều nghiên cứu cho thấy chủ yếu là do đột biến gen tạo ra các sản phẩm protein không bình thường. Các protein này gây ra sự suy giảm chức năng và thoái hóa tế bào thần kinh.

Các tế bào chính liên quan đến quá trình thoái hóa là tế bào Purkinje và các tế bào khác. Tế bào Purkinje có vai trò quan trọng trong việc điều hòa chuyển động và phối hợp cơ thể. Do đó, sự thoái hóa của tế bào Purkinje có mối liên hệ mật thiết với chứng mất điều hòa.

Đối với bệnh thất điều Friedreich (Friedreich ataxia - FA), nguyên nhân chủ yếu là do đột biến mất chức năng tại gen frataxin (FXN) trên nhiễm sắc thể 9q13. Đa số bệnh nhân FA có sự lặp lại quá mức bộ ba GAA của gen FXN.

Số lần lặp lại GAA có thể dao động từ 66 đến 1700, so với khoảng từ 7 đến 34 ở các alen bình thường. Đa số bệnh nhân có số lần lặp lại từ 600 đến 1200 lần bộ ba GAA. Các số lần lặp lại từ 34 đến 100 hiếm khi gây bệnh, nhưng có thể mở rộng trong các thế hệ tiếp theo.