Mần tưới: Dược liệu lợi tiểu, điều kinh phổ biến ở nông thôn

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Mần tưới

Tên khác: Trạch lan; Hương thảo; Co phất phứ; Bội lan

Tên khoa học: Eupatorium fortunei

Đặc điểm tự nhiên

Mần tưới thuộc loại cây thân thảo, chiều cao thường khoảng 50 cm có khi lên đến 1 m. Thân màu hơi tím, nhiều lông, có rãnh dọc, và phân nhiều nhánh theo chiều dọc thân. Lá đơn, mọc đối. Phiến lá hình dải rộng dài từ 5 – 12 cm, rộng từ 2,4 – 4,5 cm, gốc lá thon hẹp, đỉnh lá nhọn,gân lá hình lông chim, mép lá có răng cưa đều và mang nhiều tuyến ở cả hai mặt của phiến lá. Cụm hoa dạng ngù kép mọc ở ngọn cây mang các đầu đơn. Mỗi cụm đầu này dài từ 7 – 8 mm, mang 5 hoa hình ống, lưỡng tính, màu tím nhạt. Bao ngoài mỗi đầu là hai hàng tổng bao lá bắc gồm 9 – 10 lá bắc. Quả bế màu đen, có 5 gờ dọc, mang lông ở đỉnh quả dài khoảng 3,5 mm.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố

Mần tưới phân bố nhiều ở các tỉnh phía Bắc như Lào Cai, Cao Bằng, Lạng Sơn, Phú Thọ, Thái Nguyên.

Mần tưới thường mọc ở ven suối, trong rừng ẩm. Cây ra hoa từ tháng 2 đến tháng 6 hàng năm, nhưng đôi khi cũng ra hoa vào mùa đông.

Ngoài ra thì cũng có thể trồng ở vườn nhà.

Ngoài Việt Nam, cây còn phân bố ở một số nước như Ấn Độ, Lào, Trung Quốc, Nhật Bản, Nga.

Thu hái và chế biến

Thu hái thân và lá hoặc có thể nhổ toàn cây, loại bỏ đất. Có thể dùng dược liệu tươi hoặc phơi khô ở nơi râm mát, để dùng từ từ.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được của mần tưới là toàn cây (Herba Eupatorii) thường gọi là bội lan.

Chủ yếu là tinh dầu (p-cymen, methyl thymol ether, meryl acetat, lindelofin, acid O-coumaric, taraxasteryl palmitat.

Theo y học cổ truyền

Theo Đông y, mần tưới có vị cay tính bình có tác dụng hoạt huyết, phá huyết ứ, lợi thủy, tiêu thũng, sát trùng.

• Trong dân gian, mần tưới được dùng để trị rệp, bọ chét, chấy, rận, mạt gà.

• Dùng làm gia vị: Hái ngọn, rửa sạch ăn như rau sống.

• Ở Trung Quốc, mần tưới được dùng là vị thuốc có tác dụng lợi tiểu, điều trị đau dạ dày, hạ sốt và cả điều hòa kinh nguyệt.

Theo y học hiện đại

Thường dùng trị:

• Kinh nguyệt không đều, tắt kinh, phụ nữ sau sinh đau bụng do ứ huyết.

• Phù thũng.

• Choáng váng, hoa mắt, chấn thương, mụn nhọt, lở ngứa…

Dược liệu tươi: Mỗi ngày sắc uống từ 50 – 150 g.

Dược liệu khô: Mỗi ngày sắc uống từ 10 – 20 g.

Nếu dùng ngoài thì có thể dùng ở bất cứ liều nào.

Bài thuốc ích nông

Bài thuốc chống mọt cho đậu xanh, đậu đen hoặc cau khô:

Chỉ cần cho mần tưới đã phơi khô vào hũ đựng các loại sản phẩm này.

Bài thuốc chống mạt gà hoặc bọ chét

Đưa toàn bộ cành mần tưới vừa thu hái được vào khu vực nuôi gà hoặc nuôi chó đã vệ sinh sạch sẽ, thay mỗi 3 – 4 ngày cho đến khi đạt được hiệu quả.

Bài thuốc chữa sốt và ổn định hệ tiêu hóa

Sắc 20 g mần tưới với khoảng 600 ml nước cho đến khi còn khoảng 20 ml, uống trước bữa ăn chính trong ngày khoảng 15 phút, mỗi lần 10 ml.

Dược liệu chứa tinh dầu do đó không nên phơi ở những nơi nắng quá gắt.

Ngoài E. fortunei, tại các nước khác, người ta cũng dùng các loài cùng chi Eupatorium để làm thuốc như:

• Ayapana triplinervis (trước đây là Eupatorium ayapana) hay được dùng ở Nam Mỹ để uống thay chè.

• Stevia rebaudiana (trước đây là E. rebaudianum) có tên gọi là cỏ ngọt Paraguay. Lá của loài này rất ngọt.

• Mikadia cordifolia (trước đây là E. crenatum) được dùng chữa rắn hoặc bọ cạp cắn ở các nước Nam Mỹ.

• E. purpureum được dùng để thông tiểu ở châu Mỹ.