Bưởi bung: Vị thuốc hỗ trợ sức khỏe phụ nữ sau sinh

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt: Bưởi bung.

Tên gọi khác: Cơm rượu, Co dọng dạnh, Cát bối, Bí bái

Tên khoa học: Glycosmis cochinchinensis (Lour.) Pierre

Chi Glycosmis, họ Rutaceae, bộ Sapindales.

Đặc điểm tự nhiên

Bưởi bung là loại cây bụi hoặc cây thân gỗ nhỏ, cao từ 1-4 m. Phần lớn là lá đơn, cuống lá dài 3-10 mm; phiến lá có hình dạng đa dạng như gần tròn, bầu dục rộng, hình trứng, hình thuôn hoặc hình mác. Kích thước lá dao động từ 4-26cm chiều dài và 2-8 cm chiều rộng. Lá có kết cấu từ mỏng như giấy đến dai như da, không có lông, mép lá nguyên. Gốc lá có thể tròn, tù, thon hoặc thuôn dài; đỉnh lá tròn, tù, nhọn đột ngột hoặc có mũi nhọn nhỏ.

Hoa mọc thành cụm ở nách lá hoặc đầu cành, thường tụ thành chùm, hiếm khi đơn độc, hoặc tạo thành chùm tán dài khoảng 5 cm. Đài hoa hình trứng, dài dưới 1 mm. Cánh hoa màu trắng, dài khoảng 3 mm. Hoa có 10 nhị, chỉ nhị mở rộng ở nửa dưới. Đĩa mật dễ thấy. Bầu nhụy hình cầu, vòi nhụy ngắn và hẹp, đầu nhụy hơi phình to.

Quả màu đỏ, đường kính 0,8-1,4 cm. Có thể ra hoa và kết quả quanh năm.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố

Bưởi bung mọc dại ở khắp nơi trong nước ta, ở những nơi bờ rào, đất hoang hay rừng núi. Cây phát triển tốt tại vùng khí hậu nhiệt đới ẩm như Việt Nam, Lào, Campuchia, Myanmar, Thái Lan, Đông Nam Trung Quốc,...

Thu hái

Tại nước ta, người ta thu hoạch Bưởi bung quanh năm.

Chế biến và bảo quản

Chế biến: Bưởi bung sau khi thu hoạch thì rửa sạch loại bỏ đất cát. Thường dùng tươi hoặc cũng có thể phơi khô dùng dần.

Bảo quản: Nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc, sâu mọt.

Bộ phận sử dụng

Tất cả bộ phận của cây Glycosmis cochinchinensis (Lour.) Pierre, thường là rễ và lá.

Bưởi bung chứa nhiều hoạt chất hóa học quan trọng cần được nghiên cứu và phân tích, bao gồm:

Alkaloid

Đây là nhóm hợp chất chính, được tìm thấy nhiều trong các loài thuộc chi Glycosmis.

Một số alkaloid phổ biến như:

• Carbazole alkaloids: Bao gồm glycozoline, glycozolidine và glycozolicine, có tác dụng chống oxy hóa, kháng viêm và chống ung thư.
• Glycosminine: Có hoạt tính kháng khuẩn.

Flavonoid

• Các hợp chất flavonoid như quercetin, kaempferol, và rutin có trong lá và quả.
• Flavonoid có khả năng chống oxy hóa mạnh, giúp bảo vệ tế bào khỏi tổn thương do gốc tự do.

Tinh dầu

• Lá và vỏ cây chứa tinh dầu với các thành phần như limonene, linalool và các hợp chất terpenoid khác.
• Tinh dầu này có tác dụng kháng khuẩn, kháng nấm, và giúp thư giãn.

Saponin

Được tìm thấy trong vỏ và rễ cây, saponin có khả năng hỗ trợ miễn dịch và bảo vệ gan.

Các hợp chất phenolic

Các hợp chất này góp phần vào hoạt tính chống oxy hóa và bảo vệ tế bào.

Các acid hữu cơ và đường

Trong quả có chứa acid hữu cơ và các loại đường tự nhiên, có thể sử dụng trong thực phẩm hoặc y học dân gian.

Theo y học cổ truyền

Tính vị, quy kinh

Tính vị: Vị cam (ngọt), tính ôn.

Quy kinh: Chưa có tài liệu ghi nhận.

Công năng, chủ trị

Công năng: Khu phong trừ thấp, thanh nhiệt giải độc, hỗ trợ Tỳ Vị, tán huyết ứ, trừ đờm.

Chủ trị: Ứ huyết sản dịch, phong tê thấp, đau nhức xương khớp, phục hồi sức khỏe phụ nữ sau sinh, chữa ho, mụn nhọt, chốc lở.

Theo y học hiện đại

Tác dụng kháng khuẩn và kháng nấm

Các hợp chất alkaloid như glycozoline và glycosminine có hoạt tính mạnh chống lại vi khuẩn Gram-dương và Gram-âm, đồng thời ức chế sự phát triển của một số nấm gây bệnh.

Tinh dầu (linalool, limonene) có tính kháng khuẩn tự nhiên, giúp ức chế sự phát triển của vi khuẩn và nấm gây bệnh.

Tác dụng chống viêm

Flavonoid (quercetin, kaempferol): Là chất chống viêm mạnh, ngăn chặn sản xuất các cytokine gây viêm, giúp giảm sưng và đau.

Carbazole alkaloids: Cũng có tác dụng ức chế các phản ứng viêm trong cơ thể.

Tác dụng chống oxy hóa

Các hợp chất flavonoid và phenolic này giúp trung hòa các gốc tự do, bảo vệ tế bào khỏi tổn thương oxy hóa, làm giảm nguy cơ mắc các bệnh mãn tính như ung thư, bệnh tim mạch và thoái hóa thần kinh.

Tác dụng hỗ trợ điều trị ung thư

Một số nghiên cứu cho thấy các alkaloid (carbazole alkaloid) từ cây bưởi bung có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư, đặc biệt là ung thư gan và ung thư vú.

Flavonoid trong bưởi bung cũng có vai trò ngăn chặn quá trình tăng sinh tế bào ung thư và thúc đẩy quá trình chết tế bào theo chương trình (apoptosis).

Tác dụng giảm đau

Tinh dầu: Với các thành phần như limonene và linalool, tinh dầu từ cây có khả năng làm dịu thần kinh, giảm đau nhức, và giúp thư giãn cơ bắp.

Tác dụng kháng ký sinh trùng

Một số nghiên cứu cho thấy các alkaloid (carbazole alkaloids) có khả năng chống lại một số loại ký sinh trùng gây bệnh.

Tác dụng bảo vệ gan

Saponin và flavonoid giúp bảo vệ tế bào gan khỏi các tổn thương do hóa chất hoặc độc tố, đồng thời hỗ trợ tái tạo mô gan.

Tác dụng hỗ trợ tiêu hóa

Tinh dầu và các hợp chất phenolic có khả năng kích thích tiêu hóa, giảm co thắt ruột, và hỗ trợ điều trị các rối loạn tiêu hóa như đầy hơi, chướng bụng.

Ngày dùng từ 6 g đến 16 g dược liệu khô, dưới dạng thuốc sắc.

Hoặc giã tươi, đắp ngoài da.

Bài thuốc chữa cảm cúm

• Nguyên liệu: 20g lá Bưởi bung.
• Cách dùng: Rửa sạch, ngâm nước muối loãng 30 phút. Sắc với nước đến khi còn 1/2 lượng ban đầu, chia làm 3 lần uống trong ngày khi thuốc còn ấm.

Bài thuốc chữa khó tiêu, đau bụng

• Nguyên liệu: Một nắm lá Bưởi bung và 8-15 quả Bưởi bung.
• Cách dùng: Rửa sạch, sắc với lượng nước xâm xấp đến khi còn 1/3. Chắt nước uống 10ml/lần, 2 lần/ngày, trong 15 ngày.

Bài thuốc chữa viêm loét dạ dày tá tràng

• Nguyên liệu: 6g Cam thảo dây, 12g Dạ cẩm, 12g Lá khôi, 12g lá Bưởi bung.
• Cách dùng: Sắc các dược liệu với nước vừa đủ, cô đặc lấy nước cốt. Uống hàng ngày cho đến khi khỏi triệu chứng.

Bài thuốc chữa đau nhức khắp người, phong thấp

• Nguyên liệu: 20g mỗi vị: Hoa Kinh giới, Dây đau xương, củ Kim cương, rễ Động lực, rễ Hoàng lực, rễ Cốt khí, rễ Cỏ xước, rễ Bưởi bung.
• Cách dùng: Sắc với 5 chén nước đến khi còn 2 chén, chia làm 2 lần uống/ngày. Duy trì trong 5 ngày.

Bài thuốc chữa nhức mỏi gối

• Nguyên liệu: 10g mỗi vị: Cẩm tích, Tỳ giải, Huyết đằng; 15g mỗi vị: Cỏ xước, rễ Quýt gai; 25g rễ Bưởi bung.
• Cách dùng: Sắc các vị thuốc với nước đến khi còn 1/3, chia làm 3 lần uống/ngày.

Bài thuốc chữa ăn không ngon, vàng da ở phụ nữ sau sinh

• Nguyên liệu: 10g lá Bưởi bung.
• Cách dùng: Sao vàng, sắc với 400ml nước còn 250ml. Chia làm 2 lần uống/ngày.

Bài thuốc chữa biếng ăn, đầy bụng

• Nguyên liệu: 7g vỏ Quýt và 15-20g quả Bưởi bung.
• Cách dùng: Rửa sạch, sắc với nước xâm xấp đến khi còn 1/3. Uống thay nước lọc trong ngày.

Bài thuốc chữa mụn nhọt rò mủ lâu ngày

• Nguyên liệu: 10g Tinh tu, 10g lá Chanh, 20g lá Bưởi bung.
• Cách dùng: Rửa sạch, phơi khô, tán bột mịn. Đắp bột lên nốt mụn hàng ngày.

Bài thuốc chữa tiểu đường

• Nguyên liệu: 20g lá Móng tay, 20g Thổ phục linh, 30g lá Bưởi bung.
• Cách dùng: Sắc với 1 lít nước trong 20 phút, chắt nước uống nhiều lần trong ngày. Duy trì thường xuyên để kiểm soát đường huyết.

Dùng vị thuốc bưởi bung điều trị các bệnh ngoài da nên rửa sạch, giã nát. Nếu có mủ, lở loét nặng thì không dùng.

Trước khi sử dụng cần có sự tham vấn ý kiến từ các bác sĩ chuyên khoa Y học cổ truyền. Trẻ em, người lớn tuổi, phụ nữ có thai và cho con bú, người có các bệnh lý nền, tiền căn dị ứng lưu ý trong việc sử dụng các dược liệu, cần có sự hướng dẫn từ bác sĩ.