Đạm đậu xị: Vị thuốc có nguồn gốc từ đậu đen

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt:  Đạm đậu xị.

Tên khác:  Đỗ đậu xị; Hăm đậu xị; Đậu đen.

Tên khoa học:  Semen Sojac praparatum.

Đặc điểm tự nhiên

Cây Đậu đen:

Đậu đen là cây thân thảo, mọc đứng, sống hàng năm. Lá kép gồm 3 lá chét hình bầu dục hoặc hình trứng, đầu nhọn, gốc có tuyến nhỏ, thuôn vát ở lá chét giữa. Cụm hoa màu tím nhạt, mọc ở kẽ lá. Quả tròn, thon dài, một quả chứa 7 - 10 hạt màu đen, nhân trắng hoặc xanh.

Đạm đậu xị:

Bên ngoài Đạm đậu xị sau khi phơi khô có màu đen nâu hoặc nâu tím, hình viên chùy, hai bên hơi dẹt. Bề mặt có nhiều vết nhăn ngang dọc không đều, một bên lõm vào ở vị trí rốn hạt đậu hơi lồi lên. Sau khi bóc vỏ hạt ngoài ra, hạt nhân có màu vàng nâu hay chứa nhiều dầu, vị béo bùi và có mùi thơm đặc biệt.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố:

Thế giới: Cây Đậu đen có nguồn gốc từ châu Phi. Hiện nay được trồng rộng rãi khắp các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới, chủ yếu ở vùng Đông Phi và vùng Ấn Độ - Đông Nam Á (Ấn Độ, Srilanca, Myanmar, Trung Quốc).

Việt Nam: Đậu đen được trồng nhiều ở các tỉnh miền Trung, ở đồng bằng và trung du Bắc bộ.

Thu hái: 

Thu hoạch quả già vào tháng 5 - 6.

Chế biến: Một số cách chế Đạm đậu xị:

• Đậu đen rửa sạch. Ngâm nước qua đêm sau đó đồ cho chín. Trải đều lên nia, đợi cho ráo nước thì phủ lá chuối lên cho kín và đợi 3 ngày. Sau đó, mở ra xem nếu thấy mốc vàng đều là được. Tiếp tục vẩy nước làm ẩm, cho vào thúng phủ kín bằng lá dâu tằm, đợi lên mốc vàng đều lại đưa ra phơi cho khô rồi lại tưới nước cho ẩm đều, lại phủ lá dâu tằm và ủ, cứ là như vậy cho tới khi tất cả đậu đều có mốc vàng thì lấy ra phơi ở nhiệt độ trong khoảng 50 - 60^oC cho đến khô.
• Dược điển Trung Quốc (1965): Sắc nước từ lá dâu và thanh cao (cứ 100kg đậu đen thì dùng 4kg lá dâu và 7kg thanh cao). Lọc bỏ bã, cho đậu đen vào trộn đều, nấu cho đến khi đậu đen hút hết nước sắc và chín đều. Lấy ra để nguội đến khi còn hơi ấm thì cho vào thúng, rải bã lá dâu và thanh cao lên. Sau đó, ủ kín và chờ cho lên men màu vàng đều rồi lấy ra phơi hay sấy khô.

Bộ phận sử dụng

Hạt đã phơi khô và chế biến của cây Đậu đen (Vigna cylindrica (L.) Skeels), họ Cánh bướm (Fabaceae).

Thành phần hoá học của Đạm đậu xị tương tự Đậu đen, bao gồm: Protid, chất béo, gluxit.

Muối khoáng: Calci, sắt, phospho, caroten, vitamin B1, vitamin B2, vitamin PP và vitamin C.

Acid amin thiết yếu: Lysin, methionin, alanin, valin, leucin, tryptophan, phenylalanin,, isoleucin, arginin và histidin.

Ngoài ra còn có một số men nhưng chưa được nghiên cứu kỹ.

Theo y học cổ truyền

Đạm đậu xị có vị đắng tính hàn, quy vào hai kinh phế vị, tác dụng tán nhiệt giải biểu, trừ chứng bứt rứt, điều hoà dạ dày. 

Tùy vào cách chế biến mà tính vị của Đạm đậu xị có thể đắng hàn hay cay ôn. 

Dược liệu Đạm đậu xị có vị đắng, tính hàn, thường dùng trong điều trị tim hồi hộp không ngủ hoặc các chứng cảm mạo phong nhiệt (bài thuốc Thang chi tử thị); tính vị cay ôn dùng cho các chứng cảm mạo phong hàn (bài thuốc Thang thông thị).

Theo y học hiện đại

Hiện nay, Đạm đậu xị thường được dùng chữa trị các chứng cảm mạo, thương hàn, nhức đầu sốt, sốt rét, hai chân lạnh nhức, trong người phiền muộn. Ngoài ra còn được dùng để chữa lỵ.

Mỗi ngày dùng 12 - 24g dưới dạng thuốc bột hay thuốc sắc.

Tim lợn hầm tương Đạm đậu xị

Tim lợn 1.000g, Đạm đậu xị 50g, hành, gừng, tương, dấm, rượu nhạt, các gia vị vừa đủ. Rửa sạch tim lợn, thêm ít nước và gia vị, hầm nhỏ lửa cho chín nhừ và cạn nước, tắt bếp để nguội, thái lát mỏng rồi ăn. Bài thuốc này rất tốt cho người tâm huyết hư hoặc hồi hộp lo âu, phụ nữ sau sinh hồi hộp tim nhịp nhanh, lo âu xúc cảm.

Trẻ con lên đơn, chảy nước

Sao Đạm đậu xị sao đến cháy và có khói. Chờ hết khói thì lấy hạt ra rồi tán nhỏ, hòa với mỡ heo hoặc dầu đậu phộng, dầu vừng, dầu thầu dầu và bôi lên nơi lở loét.

Mụn nhọt đinh độc

Nấu Đạm đậu xị cho nát nhừ, đắp vào nơi sưng đau. Dùng khoảng 3 - 4 lần sẽ thấy đỡ dần và khỏi.

Chữa hen suyễn tái phát lúc trở trời mưa; ăn uống không được, nằm ngồi không yên

Đạm đậu xị 40g, Khô phàn 12g, Thạch tín 4g, tất cả tán nhỏ và tạo viên bằng hạt đậu xanh. Mỗi lần dùng 7 - 9 viên, uống trước khi đi ngủ. Không dùng thức ăn nóng hoặc nước nóng khi đang uống thuốc này. Không nên dùng quá liều và thường chỉ dùng trong vòng 7 - 8 ngày.

Chữa viêm đường hô hấp trên, sốt, ho, đau họng, sốt không ra mồ hôi, đầy bụng

Bài thuốc Thông xị cát cánh thang: Sắc uống các vị thuốc sau: Đạm đậu xị 12 - 20g, Bạc hà 4 - 6g, Cam thảo 2 - 3g, Chi tử 8 - 12g, Cát cánh 4 - 6g, Thông bạch 3 - 5 múi.

Chữa chứng sốt đã phục hồi còn bứt rứt khó ngủ

Chi tử sinh khương xị thang: Đạm đậu xị 8g, Chi tử 12g và Gừng tươi 3 lát, sắc thuốc uống.

Trị huyết niệu 

40 - 50g Đạm đậu xị phối hợp với Lộ lộ thông 40g, Địa cốt bì 20g, sắc nước uống.

Dùng cho phụ nữ muốn cai sữa

Mỗi lần dùng 20 - 80g Đạm đậu xị sắc uống 1 chén nhỏ còn lại dùng rửa vú.

Không được dùng Đạm đậu xị cho phụ nữ đang cho con bú.

Đạm đậu xị là dược liệu được chế biến từ Đậu đen. Tuy có nguồn gốc từ thiên nhiên nhưng Đạm đậu xị có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ. Quý bạn đọc và người thân không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm. Quý bạn đọc hãy đến bác sĩ để hiểu rõ tình trạng cơ thể và tham vấn ý kiến. Hãy chia sẻ bài viết nếu thấy hữu ích. Chúng tôi mong muốn nhận được phản hồi cũng như sự quan tâm của quý bạn đọc ở bài viết khác.