Donepezil là thuốc gì? Những điều cần biết khi điều trị sa sút trí tuệ

Tên thuốc gốc (Hoạt chất)

Donepezil hydrochloride.

Loại thuốc

Thuốc ức chế cholinesterase.

Dạng thuốc và hàm lượng

Viên nén 5mg và 10mg; viên tan trong miệng cũng có sẵn ở một số quốc gia.

Donepezil được chỉ định để điều trị các triệu chứng của bệnh sa sút trí tuệ thể Alzheimer mức độ nhẹ đến trung bình và nặng. Thuốc không thể chữa khỏi hoàn toàn bệnh Alzheimer, nhưng có thể hỗ trợ cải thiện trí nhớ, khả năng giao tiếp, sự chú ý và các hoạt động sinh hoạt hàng ngày, giúp bệnh nhân duy trì chức năng trí tuệ lâu hơn và giảm gánh nặng chăm sóc.

Donepezil là thuốc ức chế chọn lọc và thuận nghịch men acetylcholinesterase, loại enzym có nhiệm vụ phân hủy acetylcholine – một chất dẫn truyền thần kinh quan trọng cho trí nhớ và tư duy. Trong bệnh Alzheimer, lượng acetylcholine trong não bị suy giảm, góp phần gây ra các rối loạn về trí nhớ, hành vi và tư duy.

Bằng cách ngăn cản men acetylcholinesterase, Donepezil giúp duy trì nồng độ acetylcholine cao hơn trong não, từ đó cải thiện khả năng dẫn truyền thần kinh, giúp người bệnh tỉnh táo hơn, giao tiếp dễ dàng hơn và duy trì các chức năng nhận thức lâu hơn. Tuy nhiên, tác dụng của thuốc thường chỉ làm chậm quá trình tiến triển của bệnh, chứ không thể phục hồi hoàn toàn tế bào thần kinh đã tổn thương.

Hấp thu

Donepezil được hấp thu tốt qua đường uống, với sinh khả dụng đường uống gần như hoàn toàn, tức là phần lớn liều thuốc đưa vào có thể phát huy tác dụng trong cơ thể. Sau khi uống một liều duy nhất, nồng độ thuốc trong máu đạt đỉnh sau khoảng 3 - 4 giờ. Điều này giúp giải thích vì sao thuốc nên được uống vào buổi tối, trước khi đi ngủ. Vì đây là thời điểm cơ thể ít vận động, dễ dung nạp các tác dụng phụ nhẹ như buồn nôn hoặc chóng mặt. Thức ăn không ảnh hưởng đáng kể đến mức độ hấp thu của Donepezil, vì vậy có thể uống thuốc cùng hoặc không cùng bữa ăn.

Phân bố

Sau khi hấp thu vào cơ thể, Donepezil được phân bố rộng rãi trong các mô và cơ quan, trong đó đặc biệt là não - nơi thuốc phát huy tác dụng chính. Khoảng 95% Donepezil trong máu gắn với protein huyết tương, giúp thuốc lưu hành lâu trong cơ thể và tác dụng ổn định. Nhờ khả năng qua được hàng rào máu - não, thuốc có thể tác động trực tiếp vào hệ thần kinh trung ương, làm tăng nồng độ acetylcholine tại các synap thần kinh.

Chuyển hóa

Donepezil được chuyển hóa chủ yếu tại gan, nhờ hệ enzyme cytochrome P450, trong đó có CYP2D6 và CYP3A4. Quá trình chuyển hóa tạo ra một số chất chuyển hóa, trong đó một phần vẫn còn hoạt tính nhẹ, nhưng đa số là các dạng không còn tác dụng. Vì được chuyển hóa qua gan, hoạt động của các enzym này (do di truyền, bệnh gan, hoặc do dùng kèm thuốc khác) có thể ảnh hưởng đến nồng độ Donepezil trong máu. Ví dụ, nếu người bệnh dùng chung thuốc ức chế CYP3A4 như ketoconazole, erythromycin hoặc nước ép bưởi, nồng độ Donepezil có thể tăng lên và kéo theo tác dụng phụ mạnh hơn. Ngược lại, thuốc cảm ứng enzym như rifampin hoặc phenytoin có thể làm giảm tác dụng của Donepezil.

Thải trừ

Donepezil được thải trừ rất chậm, với thời gian bán thải trung bình khoảng 70 giờ, nghĩa là sau khoảng 3 ngày mới đào thải hết một nửa lượng thuốc trong cơ thể. Đây là lý do thuốc chỉ cần dùng 1 lần mỗi ngày, nhưng đồng thời cũng khiến việc điều chỉnh liều hoặc ngừng thuốc cần được tiến hành thận trọng, vì tác dụng kéo dài nhiều ngày sau khi ngưng. Quá trình đào thải diễn ra chủ yếu qua nước tiểu (57%) và phần nhỏ qua phân (khoảng 15%). Ở người cao tuổi, dù chức năng thận giảm nhẹ theo tuổi, nhưng khả năng thải trừ Donepezil vẫn được coi là tương đối ổn định và hiếm khi cần điều chỉnh liều dựa trên chức năng thận.

Donepezil có thể tương tác với nhiều loại thuốc khác. Thuốc có thể tăng tác dụng phụ khi dùng chung với thuốc hạ nhịp tim (như propranolol, atenolol), hoặc thuốc kháng cholinergic như atropine, oxybutynin (dùng trong điều trị tiểu không tự chủ) – vì hai thuốc có tác dụng đối nghịch nhau.

Một số thuốc gây ức chế men gan CYP3A4 (như ketoconazole, erythromycin) có thể tăng nồng độ Donepezil trong máu, trong khi rifampicin hoặc phenytoin có thể làm giảm hiệu quả của Donepezil. Hãy thông báo với bác sĩ tất cả các thuốc đang dùng, bao gồm cả thuốc không kê đơn và thực phẩm chức năng.

Donepezil không nên sử dụng nếu bệnh nhân bị dị ứng với Donepezil hoặc bất kỳ thành phần nào của thuốc, hoặc từng có phản ứng nghiêm trọng với các thuốc cùng nhóm ức chế cholinesterase. Người có tiền sử loạn nhịp tim nghiêm trọng, hen suyễn nặng, loét dạ dày tiến triển, hoặc động kinh không kiểm soát cần được đánh giá kỹ trước khi dùng. Ngoài ra, người bị suy gan nặng có thể cần điều chỉnh liều hoặc lựa chọn phương pháp điều trị khác.

Liều dùng

Người lớn

Liều khởi đầu thông thường là 5mg mỗi ngày, uống vào buổi tối, trước khi đi ngủ. Sau ít nhất 4 tuần, nếu bệnh nhân dung nạp tốt, bác sĩ có thể tăng liều lên 10mg mỗi ngày để đạt hiệu quả tối ưu nhất.
Liều dùng cho người cao tuổi

Donepezil thường được chỉ định cho người cao tuổi – nhóm tuổi thường mắc bệnh Alzheimer. Người lớn tuổi thường đáp ứng tốt với liều thông thường. Tuy nhiên, cần theo dõi chặt chẽ các tác dụng phụ trên tim mạch hoặc tiêu hóa trong thời gian đầu điều trị.

Cách dùng

Donepezil nên được uống nguyên viên với nước, vào buổi tối trước khi đi ngủ. Với dạng viên tan trong miệng, có thể đặt viên lên lưỡi và để tan tự nhiên mà không cần uống nước. Có thể uống thuốc cùng hoặc không cùng thức ăn.

Thường gặp

Các tác dụng phụ phổ biến nhất khi dùng Donepezil là rối loạn tiêu hóa, như buồn nôn, tiêu chảy, chán ăn và đau bụng âm ỉ. Ngoài ra, bệnh nhân cũng có thể gặp tình trạng mất ngủ, mệt mỏi, đau đầu, chóng mặt hoặc co rút cơ nhẹ. Các triệu chứng này thường xuất hiện trong vài tuần đầu điều trị và có xu hướng giảm dần khi cơ thể thích nghi.

Ít gặp

Một số tác dụng phụ ít gặp hơn bao gồm giảm nhịp tim, ngất xỉu, trầm cảm, hoặc ảo giác nhẹ. Một số bệnh nhân cũng có thể cảm thấy bồn chồn, lo lắng, thay đổi tâm trạng, đặc biệt khi dùng liều cao. Ngoài ra, tăng tiết dịch dạ dày có thể làm nặng thêm tình trạng loét tiêu hóa ở người đã có tiền sử.

Hiếm gặp

Dù rất hiếm, Donepezil vẫn có thể gây ra các phản ứng nghiêm trọng như co giật, ngất đột ngột, ảo giác nặng, hoặc rối loạn nhịp tim nguy hiểm. Một số ít trường hợp có thể xuất hiện phản ứng dị ứng nghiêm trọng với biểu hiện sưng mặt, môi, lưỡi, khó thở, phát ban ngứa lan rộng, cần cấp cứu y tế ngay.

Ngoài ra, các triệu chứng như tiểu tiện không tự chủ, lú lẫn đột ngột, hoặc cứng cơ, rối loạn vận động cũng được ghi nhận hiếm gặp trong tài liệu lâm sàng, nhất là khi dùng ở liều cao hoặc phối hợp với các thuốc tác động thần kinh khác.

Lưu ý chung

Donepezil là thuốc tác động lên hệ thần kinh trung ương, cần được dùng đúng liều và đúng thời điểm. Người sử dụng nên được người nhà hỗ trợ ghi nhớ lịch uống thuốc, đặc biệt trong giai đoạn đã có suy giảm trí nhớ. Việc quên liều lặp lại có thể làm mất hiệu quả điều trị. Trong trường hợp điều trị ngưng quá 7 ngày, bác sĩ thường sẽ yêu cầu bắt đầu lại từ liều thấp nhất (5mg) để đảm bảo an toàn.

Lưu ý với phụ nữ có thai

Hiện tại, chưa có đủ dữ liệu lâm sàng để khẳng định tính an toàn tuyệt đối của Donepezil khi sử dụng cho phụ nữ mang thai. Vì Donepezil chủ yếu được chỉ định cho người lớn tuổi – nhóm ít có khả năng mang thai – trường hợp dùng thuốc trong thai kỳ là rất hiếm. Tuy vậy, nếu bệnh nhân đang trong độ tuổi sinh sản hoặc đang mang thai và có chỉ định dùng Donepezil, hãy thông báo rõ với bác sĩ để được cân nhắc kỹ giữa lợi ích và nguy cơ, và chỉ sử dụng khi thực sự cần thiết.

Lưu ý với phụ nữ cho con bú

Hiện chưa có nghiên cứu đầy đủ về việc Donepezil có bài tiết vào sữa mẹ hay không. Tuy nhiên, do nguy cơ tiềm ẩn của thuốc ảnh hưởng đến trẻ sơ sinh vẫn chưa được loại trừ, nên các chuyên gia khuyến cáo không nên sử dụng Donepezil trong thời gian cho con bú, hoặc nếu bắt buộc phải dùng, người mẹ cần được hướng dẫn ngưng cho con bú trong suốt thời gian điều trị.

Lưu ý khi lái xe và vận hành máy móc

Trong quá trình sử dụng Donepezil, đặc biệt là trong vài tuần đầu, bệnh nhân có thể gặp các triệu chứng như chóng mặt, mệt mỏi, buồn ngủ ban ngày hoặc co rút cơ nhẹ. Những tác dụng phụ này có thể ảnh hưởng đến khả năng giữ thăng bằng và phản xạ. Do đó, nên hạn chế lái xe, leo cầu thang cao hoặc làm việc với máy móc nguy hiểm cho đến khi biết chắc cơ thể đã thích nghi tốt với thuốc.

Quá liều và xử trí

Quá liều và độc tính

Dùng quá liều Donepezil có thể dẫn đến các triệu chứng cholinergic quá mức như buồn nôn nặng, nôn, đổ mồ hôi, co giật cơ, giảm nhịp tim hoặc suy hô hấp. Nếu nghi ngờ quá liều, bệnh nhân cần được đưa đến bệnh viện càng sớm càng tốt để được theo dõi và điều trị hỗ trợ.

Cách xử lý khi quá liều

Tại cơ sở y tế, bác sĩ có thể sử dụng các thuốc kháng cholinergic như atropine để đảo ngược tác dụng quá mức của Donepezil. Ngoài ra, cần theo dõi hô hấp, tim mạch và thần kinh sát sao trong vòng 24 giờ.

Quên liều và xử trí

Nếu quên uống một liều, bệnh nhân nên uống càng sớm càng tốt. Nếu đã gần đến giờ uống liều kế tiếp, bỏ qua liều đã quên và không uống gấp đôi liều. Nếu bỏ lỡ thuốc trong nhiều ngày, cần thông báo bác sĩ để được hướng dẫn lại phác đồ từ liều thấp.