Ngũ linh chi: Vị thuốc từ phân loài sóc bay

Tên gọi, danh pháp

Tên tiếng Việt: Ngũ linh chi.

Tên khác: Thảo linh chi; ngũ linh tử; hàn hiệu điểu; hàn trước phần.

Tên khoa học: Faeces Trogopterum.

Đặc điểm tự nhiên

Ngũ linh chi được thu lấy từ loài sóc Trogopterus xanthipes Milne-Edward, thuộc họ Sóc bay (Petauristidae), phân của loài sóc này được phơi khô và có tên là ngũ linh chi.

Khu vực sinh sống chủ yếu của loài sóc này là ở Trung Quốc thuộc các tỉnh có nhiều hang động, rừng núi như Sơn Tây, Hà Bắc, Cam Túc.

Phân bố, thu hái, chế biến

Loài sóc bay này chỉ sinh sống tại Trung Quốc, nên vị thuốc ngũ linh chi hiện phải nhập hoàn toàn từ Trung Quốc mà không có tại Việt Nam.

Bộ phận sử dụng

Bộ phận sử dụng được là phân từ loài sóc bay.

Trong thành phần của thuốc chủ yếu là các chất uric acid, urea, vitamin A và resin.

Theo y học cổ truyền

Ngũ linh chi có tính ôn, quy kinh can, vị đắng.

Theo các Y văn cổ:

• Theo sách Khai bảo bản thảo: Ngũ linh chi có tính ôn, không độc, vị cam.

• Theo sách Bản thảo hội ngôn: Ngũ linh chi có tính bình, vị chua ngọt, không độc.

• Theo sách Lôi công bào chế dược tính giải: Ngũ linh chi “Nhập túc quyết âm can, túc thái âm tỳ kinh”.

Ngủ linh chi là một vị thuốc có khả năng chỉ thống, hoa ứ, cầm máu giải độc, hoạt huyết.

Đặc trị: Nhờ những tính vị bên trên, ngũ linh chi được sử dụng để điều trị kinh bế, đau bụng sau sinh, đau bụng kinh, ngực bụng đau tức, băng lậu; hoặc một số trường hợp rắn cắn, thú cắn…

Theo y học hiện đại

Theo các nghiên cứu y học hiện đại, ngũ linh chi là vị thuốc có khả năng ức chế sự phát triển của vi khuẩn lao. Ngoài tác dụng ức chế sự phát triển của vi khuẩn, ngũ linh chi còn cho thấy được có vai trò trong việc ức chế sự sinh trưởng và phát triển của các loại nấm gây các bệnh lý ngoài da.

Ngũ linh chi còn là một vị thuốc có khả năng làm giảm co thắt cơ trơn.

Ngũ linh chi được thu hoạch vào khoảng tháng 10 – 12 hàng năm, người dân thu hoạch phải đi đến tìm dược liệu này tại những hang núi nơi có những chú sóc bay sinh sống để mang về. Sau khi mang về sơ chế dược liệu để loại bỏ được những tạp chất, rồi tiến hành sấy khô hoặc phơi khô để bảo quản và sử dụng.

Có thể phân loại ngũ linh chi dựa vào hình dáng, gọi là đường ngũ linh chi nếu ngũ linh chi dạng khối, còn nếu ngủ linh chi phân vụn ra thì gọi là tán ngũ linh chi. Khi sử dụng dược liệu, phải sao vàng lên rồi mới sử dụng, khi sử dụng vào thuốc thang thì dùng ngũ linh cho cho vào trong túi vải.

Thuốc thang hay thuốc hoàn giao động khoảng 3 – 10g/ngày.

Trị các chứng đau do viêm loét dạ dày tá tràng

Phối hợp các dược liệu sau: Ngũ linh chi, ô tặc cốt, hương phụ mỗi vị như vậy 10g; cam tùng, diên hồ sách 6g, mộc hương, xuyên luyện tử, nhũ hương, một dược mỗi vị 5g, hoàng liên 3g. Sau khi chuẩn bị xong các dược liệu tiến hành sắc nước uống.

Chữa xuất huyết tử cung, phụ nữ đau bụng nhiều khi hành kinh

Phối hợp các dược liệu sau: Ngũ linh chi, bồ hoàng mỗi vị 10g. Sau khi chuẩn bị xong các dược liệu tiến hành tiếp tục sao vàng lên rồi tán nhỏ. Liều dùng 2 – 3g x 3 lần/ngày.

Bệnh tim mạch có cơn đau thắt ngực thể khí trệ huyết ứ

Bài thuốc Thất tiếu tán: Phối hợp các dược liệu ngũ linh chi và bồ hoàng khối lượng bằng nhau theo tỉ lệ 1:1, sau khi chuẩn bị xong dược liệu đem tán mịn trộn đều. Sau đó dùng vải bọc lại sắc nước uống, liều dùng 8 – 12g x 2 lần/ngày.

Chữa các trường hợp bị rắn cắn

Phối hợp các dược liệu sau: Ngũ linh chi 20g, xuyên bối mẫu, sinh nam tinh mỗi vị 24g; quế chi, bạch chỉ, bạch thược mỗi vị 24g, hà thủ ô 40g, bạch đậu khấu, bào sơn giáp mỗi vị 24g, hùng hoàng 40g, thanh phàn 24g. Sau khi chuẩn bị đầy đủ dược liệu, đem tất cả các vị thuốc tán nhỏ rồi ngâm với 1,5 lít rượu nồng độ khoảng 35 đến 40 độ trong vòng khoảng 10 ngày.

Uống mỗi ngày 50ml rượu ngâm, tùy theo mức độ nặng nhẹ khi bị rắn cắn; cách mỗi 5 đến 10 phút thì uống một lần 50ml. Tối đa 150ml – 200ml/ngày.

Ngoài dùng rượu ngâm để uống, có thể dùng rượu để thoa và băng vết rắn cắn để loại bỏ tối đa độc tố rắn ra ngoài.

Ngũ linh chi là dược liệu quý, tuy nhiên cần sử dụng thân trọng cho đối tượng là phụ nữ mang thai. Không nên dùng đồng thời ngũ linh chi và nhân sâm. Những người có trường hợp không có huyết ứ và những người bị bệnh huyết hư cũng không nên sử dụng ngũ linh chi.