Cùng bác sĩ Nguyễn Văn My tìm hiểu về bệnh Cúm A/H5 ở người

Bài viết được tư vấn chuyên môn bởi Bác sĩ Nguyễn Văn My - hiện công tác tại trung tâm Tiêm chủng Long Châu. Bác sĩ Nguyễn Văn My đã có trên 20 năm kinh nghiệm làm việc với vai trò là Bác sĩ điều trị, đặc biệt là các bệnh liên quan đến chuyên ngành Truyền Nhiễm, Nhiệt đới. Hiện Bác sĩ Nguyễn Văn My đồng thời cũng là Nghiên Cứu Sinh chuyên ngành Y học Lâm sàng các Bệnh Nhiệt đới, tại Đại học Mahidol, Vương quốc Thái Lan.

Cúm A/H5 là gì? Cúm A/H5 bao gồm những loại nào?

Cúm chim (Avian influenza hay Bird flu) hay cúm gia cầm là một loại bệnh Cúm do vi rút gây ra cho các loài chim và có thể xâm nhiễm trên một số loài động vật có vú. Vi rút cúm gia cầm thuộc nhóm vi rút cúm A của họ Orthomyxoviridae. Vỏ của vi rút cúm A bản chất là glycoprotein bao gồm 2 kháng nguyên: Kháng nguyên ngưng kết hồng cầu H (Hemagglutinin) và kháng nguyên trung hoà N (Neuraminidase). Có 15 loại kháng nguyên H (H1-H15) và 9 loại kháng nguyên N (N1-N9). Những cách tổ hợp khác nhau của hai loại kháng nguyên này tạo nên các phân týp khác nhau của vi rút cúm A.

Điều kiện thuận lợi làm tăng tính thay đổi kháng nguyên của vi rút cúm là do người sống gần các loại gia cầm nuôi và lợn. Vì lợn có cảm thụ cao với cả vi rút cúm chim và vi rút cúm của các loài động vật có vú, bao gồm các chủng vi rút ở người, nó có thể đóng vai trò như là động vật trộn lẫn các vật liệu di truyền của các vi rút cúm chim và cúm người tạo nên vi rút cúm mới. Trong số 15 phân týp cúm, H5N1 được quan tâm với nhiều lý do:

• Nó biến dị nhanh và cho thấy nó chứa các gen của các vi rút nhiễm từ các loài động vật khác nhau.
• Nó có tính sinh bệnh cao, có khả năng gây bệnh nặng ở người. Vi rút cúm A/H5N1 được chia làm 2 nhóm theo độc lực của vi rút: Vi rút cúm gia cầm có độc lực thấp (LPAI) và vi rút cúm gia cầm có độc lực cao (HPAI). Hiện nay chỉ có các týp H5, H7 và H9 là có độc lực cao.
• Chim có thể đào thải vi rút ít nhất là 10 ngày theo đường miệng và phân, do đó làm tăng tính lan truyền theo các đàn chim di cư.
• Nó có khả năng truyền trực tiếp từ chim, gà sang người.
• Nếu có nhiều người mắc bệnh thì làm tăng khả năng là người bệnh trở thành nơi trộn lẫn các vi rút cúm người và động vật. Tạo điều kiện thuận lợi cho việc tái tổ hợp hình thành vi rút mới với gen vi rút cúm người và làm cho dịch dễ lan truyền từ người sang người, gây nên đại dịch ở người.

Khả năng tồn tại ở môi trường bên ngoài:

• Vi rút bị giết chết ở 56 độ C trong 3 giờ và 60 độ C trong 30 phút và bởi các chất khử khuẩn, tẩy uế thông thường như formalin, iodin.
• Các týp vi rút có độc lực cao có thể tồn tại lâu trong môi trường, đặc biệt ở nhiệt độ thấp, có thể sống ít nhất trong 35 ngày ở nhiệt độ 4 độ C. Nếu ở đồng bằng, chúng có thể sống trong nhiều năm. Ở nhiệt độ 37 độ C nó có thể sống đến 6 ngày trong phân của gia cầm. 

Cúm A/H5 có nguy hiểm không?

Tình hình cúm A/H5 ở Ai Cập: 356 trường hợp nhiễm cúm gia cầm A(H5N1) ở người đã được báo cáo ở Ai Cập trong khoảng thời gian từ ngày 9 tháng 3 năm 2006 đến ngày 30 tháng 9 năm 2016. Trong số những trường hợp này, 121 trường hợp đã tử vong (tỷ lệ tử vong: 34%.)

Tình hình dịch ở Việt Nam: Kể từ khi xuất hiện cuối năm 2003, tính đến ngày 10/9/2008 tại Việt Nam đã có 106 trường hợp được xác định nhiễm cúm A/H5N1, 52 ca tử vong (tỷ lệ chết/mắc chung là 49%). Các vụ dịch trên người này gồm 4 đợt cụ thể như sau:

• Đợt 1: Từ 26/12/2003 đến 10/3/2004, 23 trường hợp mắc, 16 tử vong (tỷ lệ chết/mắc 69%).
• Đợt 2: Từ 19/7/2004 đến 28/8/2004, 4 trường hợp mắc, tất cả đều tử vong (tỷ lệ chết/mắc 100%).
• Đợt 3: Từ 16/12/2004 đến tháng 11/2005, 65 trường hợp nhiễm cúm A/H5 trong đó có 3 trường hợp nhiễm không triệu chứng, 62 bệnh nhân, 22 ca tử vong (tỷ lệ chết/mắc 33,8%).
• Đợt 4: Từ 7/5/2007 đến 4/3/2008 có 13 trường hợp mắc bệnh, 10 tử vong, (tỷ lệ chết/mắc là 77%). 
• Gần đây nhất, theo các phương tiện truyền thông của Việt Nam, có một ca tử vong nghi ngờ liên quan tới Cúm gia cầm.

Như vậy, qua các dữ liệu cho chúng ta thấy tỷ lệ tử vong do Cúm gia cầm cao hơn rất nhiều so với Cúm mùa. Hay nói cách khác Cúm gia cầm rất nguy hiểm với sức khỏe của mỗi chúng ta. 

Nguyên nhân nào gây ra cúm A/H5?

Các chủng của vi rút cúm gia cầm có thể lây nhiễm cho nhiều loại động vật khác nhau như chim, lợn, ngựa, hải cẩu, cá voi, hổ và người. Vi rút có nhiều trong chất bài tiết như dịch mũi họng, phân gia cầm bệnh, bụi và đất. Tiếp xúc trực tiếp với gia cầm bệnh hoặc đồ dùng, vật dụng bị nhiễm bởi phân gia cầm là đường lây truyền chính. 

Vi rút cũng có thể lây truyền qua không khí (qua các giọt nhỏ dịch tiết đường hô hấp của gia cầm bệnh hoặc hít phải không khí có chứa bụi từ phân gia cầm) hay qua ăn uống (nước, thực phẩm nhiễm vi rút,...) và tiếp xúc với dụng cụ và đồ vật nhiễm vi rút.

Người có thể bị lây bệnh do tiếp xúc trực tiếp với gia cầm bị bệnh qua chăn nuôi, vận chuyển, giết mổ, chế biến, ăn gia cầm và sản phẩm của gia cầm bệnh chưa được nấu chín hoặc chế biến không hợp vệ sinh.

Trên thực tế, khả năng lây nhiễm vi rút cúm A/H5N1 là rất khác nhau. Nhiều người cùng bị phơi nhiễm với vi rút cúm A/H5N1 nhưng chỉ có một số rất ít người mắc bệnh. Hiện nay, người ta chưa biết rõ yếu tố nào làm tăng cảm nhiễm với vi rút. Một số người cho rằng yếu tố cơ địa hay yếu tố kháng nguyên phù hợp tổ chức đóng vai trò quan trọng đến tính cảm nhiễm với bệnh.

Những biểu hiện của cúm A/H5 là gì?

Sau khi có các yếu tố dịch tễ, nguy cơ:

• Người ở trong vùng có dịch cúm gia cầm trong vòng 2 tuần.
• Tiếp xúc gần với gia cầm bị bệnh (nuôi, buôn bán, vận chuyển, giết mổ, chế biến, ăn thịt gia cầm bị bệnh, ăn tiết canh,...)
• Tiếp xúc gần gũi với người bệnh: Nghi ngờ, có thể hoặc đã xác định mắc cúm A (H5N1)

Bệnh diễn biến cấp tính và có một số biểu hiện sau đây:

• Sốt trên 38⁰C;
• Các triệu chứng về hô hấp;
• Ho khan hoặc có đờm, tức ngực, thở nhanh, tím tái,…;
• Có thể có ran khi nghe phổi;
• Diễn biến nhanh chóng tới suy hô hấp;
• Triệu chứng tuần hoàn: Nhịp tim nhanh, huyết áp hạ, sốc;
• Các triệu chứng khác: Đau đầu, đau cơ, tiêu chảy, suy đa tạng,...

Xét nghiệm: 

• Chụp X quang phổi có hình ảnh thâm nhiễm nhanh, lan tỏa 1 hay 2 bên Phổi.  
• Xét nghiệm máu: Bạch cầu giảm, Phân áp Oxy máu giảm (SpO2 dưới 92%)
• Test nhanh, PCR Dương tính với H5N1 trong dịch tỵ hầu,…

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Bất cứ khi nào người bệnh nghi ngờ bị nhiễm Cúm gia cầm mà có biểu hiện sốt, ho, đau tức ngực, khó thở,… cần tới gặp bác sĩ ngay. Bởi tính chất cũng như diễn tiến bệnh rất nhanh và cấp tính, do đó rất dễ chuyển thể từ nhẹ sang thể trung bình và thể nặng.

Điều trị cúm A/H5 như thế nào?

Tùy theo thể bệnh sẽ có những điều trị phù hợp riêng, tuy nhiên cũng tuân theo nguyên tắc:

• Hiện có 2 loại thuốc kháng vi rút oseltamivir (Tamiflu) và zanamivir (Relenza) đang được sử dụng để điều trị bệnh H5N1 ở người. Cần phải điều trị càng sớm càng tốt trong vòng 48 giờ kể từ khi có triệu chứng đầu tiên. Tuy nhiên, hiện có ít bằng chứng về hiệu quả của thuốc và người ta đang tiến hành nghiên cứu hiệu quả của dùng liều cao gấp đôi liều đề nghị hiện nay và kéo dài ngày hơn (liều đề nghị hiện nay cho người lớn và trẻ em trên 13 tuổi: 75mg x 2 lần/ngày x 7 ngày).
• Dùng các thuốc hạ sốt, chống viêm corticosteroid, kháng sinh.
• Hồi sức hô hấp.
• Điều trị suy đa tạng (nếu có).
• Bảo đảm chế độ dinh dưỡng và chăm sóc.

Yếu tố nguy cơ nào dẫn đến việc nhiễm virus cúm A/H5?

Vi rút có thể lây truyền qua các phần tử khí dung trong không khí (qua các giọt nhỏ dịch tiết đường hô hấp của gia cầm bệnh hoặc hít phải không khí có chứa bụi từ phân gia cầm) hay qua ăn uống (nước, thực phẩm nhiễm vi rút...) và tiếp xúc với dụng cụ và đồ vật nhiễm vi rút.

Tiếp xúc trực tiếp với gia cầm bệnh hoặc đồ dùng, vật dụng bị nhiễm bởi phân gia cầm là đường lây truyền chính.

Người có thể bị lây bệnh do tiếp xúc trực tiếp với gia cầm bị bệnh qua chăn nuôi, vận chuyển, giết mổ, chế biến, ăn gia cầm và sản phẩm của gia cầm bệnh chưa được nấu chín hoặc chế biến không hợp vệ sinh.

Những biện pháp nào giúp phòng tránh cúm A/H5?

Các biện pháp phòng chống đại dịch cúm ở người:

Phải ưu tiên ngăn chặn ngay lập tức sự lan truyền dịch ở gia cầm bao gồm  thực hiện an toàn sinh học trong phương pháp chăn nuôi, tiêu huỷ và tiêm vắc xin đối với gia cầm, thay đổi thực hành trong chăn nuôi... Điều này sẽ làm giảm nguy cơ  tiếp xúc với vi rút.

Tiêm vắc xin Cúm cho những người có nguy cơ cao, qua đó làm giảm khả năng đồng nhiễm vi rút Cúm người và Cúm gia cầm từ đó làm giảm nguy cơ thay đổi đột biến gen và thay đổi vật chất di truyền.

Tăng cường giám sát, nghiên cứu về sự lưu hành các chủng vi rút Cúm gia cầm và Cúm ở người. Những thông tin về mức độ nhiễm vi rút Cúm ở người cũng như ở động vật, sự lưu hành các chủng vi rút cúm là rất cần thiết để giúp cho việc đánh giá nguy cơ về y tế công cộng và đề xuất các biện pháp dự phòng có hiệu quả nhất, bao gồm cả việc nghiên cứu phát triển vắc xin.

Đối với bệnh nhân:

Những người đã được xác định hoặc nghi ngờ mắc cúm A/H5N1 phải được cách ly tại bệnh viện. Các chất thải của bệnh nhân nhất là chất nôn, đờm rãi,... phải chứa trong bô có nắp đậy kín và khử khuẩn triệt để bằng Chloramin B.

Hạn chế tối đa việc vận chuyển bệnh nhân ra khỏi buồng bệnh và khu vực cách ly. Người bệnh phải luôn mang khẩu trang y tế trong thời gian điều trị cũng như khi di chuyển trong bệnh viện. Trường hợp đặc biệt phải chuyển bệnh nhân ra khỏi khu vực cách ly cần sử dụng xe cứu thương chuyên dụng. Người bệnh và nhân viên hộ tống, lái xe phải có trang bị phòng hộ. Phương tiện vận chuyển và xe sau đó phải được khử khuẩn trước khi sử dụng lại.

Các chất thải trong quá trình điều trị, chăm sóc, nuôi dưỡng bệnh nhân cúm A/H5N1 phải được xử lý như các chất thải y tế nguy hại.

Đối với người tiếp xúc:

Những người tiếp xúc trực tiếp với bệnh nhân cúm A/H5N1 hoặc gia cầm bị bệnh được lập danh sách theo dõi 14 ngày kể từ khi tiếp xúc lần cuối đối với người lớn, 21 ngày đối với trẻ em dưới 15 tuổi và phải được đo nhiệt độ hàng ngày. Nếu nhiệt độ trên 38 độ C hoặc có các biểu hiện lâm sàng của bệnh viêm đường hô hấp cấp phải đến ngay cơ sở y tế để kiểm tra.

Những người được cách ly theo dõi nên bố trí nơi ăn ngủ riêng, hạn chế đi lại, tiếp xúc, thường xuyên mang khẩu trang y tế và sử dụng thuốc sát khuẩn mũi họng hàng ngày.

Tại gia đình, nơi tạm trú hoặc khu vực ổ dịch cần thực hiện triệt để việc khử khuẩn bề mặt bằng dung dịch Chloramin B 2% hoặc xử lý không khí bị ô nhiễm bằng fomaline.

Người tiếp xúc hoặc giết mổ gia cầm phải được trang bị phòng hộ.

Những người có tiếp xúc với nguồn lây nhiễm trong khu dịch thực hiện tốt phòng hộ cá nhân hàng ngày, đặc biệt đeo mang khẩu trang và rửa tay thường xuyên.

Bác sĩ Nguyễn Văn My