Bồ kết (Gai): Thực vật giúp trừ đàm, hoạt huyết, tiêu thũng, thác độc

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bồ kết (Gai).

Tên khác: Tạo thích, Tạo giác thích, giác trâm.

Tên khoa học: Spina Gleditsciae.

Đặc điểm tự nhiên

Cây Bồ kết là loại cây có thể cao tới 5 - 10m. Cây có gai cứng, to, nhiều nhánh.

Gai cành gồm có gai chính và gai phân nhánh. Đôi khi có từ 2 - 7 gai xếp thành cụm xoắn. Gai chính dài khoảng 3 - 15cm và đường kính 0,3 - 1cm. Gai dài khoảng 1 - 6cm, mặt ngoài màu nâu hoặc tía. Chất liệu nhẹ và cứng, không dễ gãy. Phần thân gỗ có màu trắng vàng, nhạt và không mùi.

Phân bố, thu hái, chế biến 

Bồ kết thường phân bố chủ yếu ở các tỉnh phía Bắc, đặc biệt là ở đảo Cát Bà - Hải Phòng. Tuy nhiên, nguồn cung chính hiện nay là Nam Trung Quốc.

Cần sự kiên trì và sự khéo léo của người nhặt mới có thể khai thác được cả con châu chấu. Vì gai của nó rất sắc nên khi bị đâm vào rất đau và nguy hiểm.

Người ta thường dùng cưa sắt say vòng lưỡi liềm. Nếu nó được sử dụng trong thời gian dài trong khi cào, cần phải khôn ngoan để tránh làm hỏng vỏ cây. Ngoài ra, có thể kích thích sự phát triển của gai bằng cách bôi một lớp nhựa chuối hoặc đặt hạt cào cào gần đó.

Gai Bồ kết được thu hoạch quanh năm. Chọn những cụm gai tươi trên thân hoặc cành. Khi thu hoạch chỉ cần dùng dao lau sạch, lau khô và cắt thành từng miếng nhỏ. Không sử dụng những cây gai đã chết trên cây lâu ngày.

Gai Bồ kết sau khi thu hoạch được thái mỏng và phơi khô. Ở một số nơi, Gai bồ kết được đập thành sao, sau đó nghiền thành bột, cho vào hộp, có thể sử dụng lâu dài.

Bộ phận sử dụng

Gai.

 

Gai Bồ kết có chứa một số hợp chất, chủ yếu là các saponin triterpenoid. Bao gồm: Gledigenin, glenidin, gleditschia saponin ceryl alcohol, nonacosane, stigmasterol, sitosterol,  flavonoids, phenols, amino acids.

Theo y học cổ truyền

Gai Bồ kết là dược liệu có vị cay, tính ôn, độc mức độ nhẹ, quy kinh Can Vị.

Công dụng: Trừ đàm, tiêu thũng, hoạt huyết, bài nùng, thác độc, thông sữa.

Chủ trị: Các chứng đau nhức xương khớp do đàm thấp, ung, sang độc sơ khởi hay chưa vỡ mủ do nhiệt độc.

Theo y học hiện đại

Qua nghiên cứu hiện đại, Gai Bồ kết có chứa hoạt chất kháng khuẩn, kháng nấm. Li và cộng sự, 2016 đã nghiên cứu tác dụng chống viêm của Gai bồ kết trong ống nghiệm và in vivo. Kết quả cho thấy dịch chiết Gai bồ kết trong nước cho thấy tác dụng ức chế đáng kể trên mô hình phù chân chuột ở liều 100mg / kg. Ngoài ra, chiết xuất từ ​​nước Gai bồ kết làm giảm sự biểu hiện của cyclooxygenase (COX-2). Đồng thời, việc sản xuất PGE2, yếu tố hoại tử khối u-α, interleukins IL-1β và IL-6 đã giảm đáng kể trong các đại thực bào được kích hoạt bằng LPS.

Nhóm nghiên cứu cũng phát hiện ra rằng chiết xuất nước Gai bồ kết có tác dụng chống oxy hóa bằng cách ức chế sản xuất ROS do LPS gây ra trong tế bào.

Ngoài những chức năng trên, tác dụng chống oxy hóa, chống dị ứng, chống khối u của Gai bồ kết còn được nghiên cứu...

Gai Bồ kết có thể được sử dụng một mình hoặc kết hợp với các loại thuốc khác tùy thuộc vào từng loại thuốc. Uống nước canh và nghiền thành bột là phương pháp sử dụng phổ biến nhất.

Liều khuyến cáo là 3 - 10g/ngày, nhưng có thể điều chỉnh tùy từng trường hợp.

Chữa bệnh viêm xoang

Tạo vị, giúp tiêu mủ, diệt khuẩn, giảm phù nề niêm mạc, thông xoang và chống nhiễm trùng. Tạo cảm giác thích dùng Kết hợp với các vị thuốc khác như: Kinh giới tuệ, Kim ngân hoa, Xích thược, Cánh mèo, Hoắc hương,...

Điều trị viêm vú

Sữa ứ trệ

Cần 8g gai Bồ kết, 12g Thanh bì, 6g Cam thảo, 12g Kim ngân hoa, 12g Sài hồ, 12g Ngưu bàng tử, 16g Thiên hoa phấn, 12g Qua lâu, 8g Liên kiều, 10g Trần bì, 10g Sơn chi tử cùng 10g Hoàng cầm.

Cho tất cả các vị thuốc vào ấm, sau đó đổ 2 thìa nước vào. Rây lọc bỏ bã lấy 200ml. Ngày uống 3 lần đều nhau, 1 liều/ ngày. Các bác sĩ có thể thêm hoặc bớt một số hương vị dựa trên các triệu chứng của từng bệnh nhân.

Giai đoạn làm mủ

Gai Bồ kết 6g, Hoàng liên 10g, Cam thảo 6g, Tê tê 6g, Xích thược 10g, Đại hoàng 10g, Đinh hương 10g, Tang mã 10g, Ý dĩ 12g, Bạch chỉ 12g, Bạch truật 12g, Cát cánh 12g, Bạch chỉ 12g, Hoàng cầm 12g, Sơn thù du 12g, Mộc hương 8g, Bạc hà 8g.

Cho tất cả các vị thuốc vào ấm với 1 thìa cà phê nước. Tắt bếp khi nước cạn còn 200ml. Lọc bỏ bã và uống chia đều làm 3 lần, mỗi ngày trong 1 tháng.

Giai đoạn vỡ mủ

Gai Bồ kết, Xuyên sơn giáp 6g, Tang ma 10g, Cam thảo 6g, Mạch môn 12g, Huyền sâm 10g, Bạch chỉ 12g, Vỏ núc nác 12g.

Cho tất cả các vị thuốc này vào ấm sắc với 1 lít nước. Nấu trên lửa nhỏ cho đến khi sắc còn 200ml thuốc, lọc bỏ bã. Uống chia đều 3 lần, mỗi lần 1 thang/ ngày.

Chữa mụn nhọt đau

Tạo thích giác 12g, Sinh khương 12g, Xuyên luyện tử 14g, Xuyên sơn giáp 10g, Đương quy 14g.

Mỗi ngày một túi, uống 3 lần trong ngày. 

Trị mụn ở mặt, lưng ở người trẻ (do nóng gan)

Gai bồ kết 20g, Bồ công anh 20g. Sắc uống mỗi ngày. 

Hoặc là Gai bồ kết 4g, Mạch môn 6g, Hoạt thạch 4g, Nhũ hương 4g, Bạch truật 4g, Thược dược 4g, Trân châu 4g, Thổ xương bồ 4g, Bạch cập 4g.

Tất cả các vị thuốc trên đem ngâm rượu ở nhiệt độ 70 độ trong khoảng 3 ngày. Sau đó, sắc thuốc được lọc và trộn với 10 ml glycerin, bảo quản trong lọ thủy tinh, dùng dần. Mỗi tối trước khi đi ngủ rửa sạch mặt sau đó lấy một ít thuốc thoa đều lên mặt một lớp mỏng. Một liệu trình duy trì liên tục trong vòng 7 ngày.

Gai Bồ kết cần thận trọng kiêng kỵ trong các trường hợp:

• Âm hư hoả vượng.

• Phụ nữ có thai, huyết hư.