Bào ngư: Từ "đặc sản" cho đến vị thuốc quý trong Đông Y

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Bào ngư.

Tên khác: Bào ngư; Ốc khổng; Cửu khổng; Thạch quyết minh; Cửu khẩu; Ốc chín lỗ; Trung Quốc gọi là Cửu khổng ngư bào.

Tên khoa học: Haliotis diversicolor Reeve. Đây là loài ốc thuộc họ Bào ngư (Haliotidae).

Đặc điểm tự nhiên

Bào ngư nhìn giống sò, là một loại ốc có vỏ cứng và dẹt, vỏ có 7 - 13 lỗ nhỏ ở mép vỏ để giúp Bào ngư hô hấp. Khi bị sinh vật khác bám kín trên hàng lỗ vỏ thì bào ngư có thể bị ngạt và chết. Vỏ ngoài bào ngư dạng nhám, màu nâu sẫm, vỏ trong có màu lóng lánh như xà cừ. Chân bào ngư là một khối dính liền với thân, nằm xung mép vỏ. Bào ngư di chuyển thân mình bằng cách co giãn khối chân dính liền đó và khi bào ngư bị bắt thì khối chân dính liền rút vào trong vỏ. Bào ngư thường sống ở vùng có sóng lớn nhưng nhờ khả năm bám chắc vào đá nhờ các chân dính liền với thân nên ốc vẫn sống bình thường ở những vùng biển động. Thức ăn chính của ốc là rong rêu bám trên đá.

Phân bố, thu hái, chế biến

Bào ngư thường sống ở vùng biển hoặc hải đảo có rạn đá ngầm, nơi nước biển có độ mặn cao. Độ sâu ưa thích của Bào ngư là từ 2 - 12m, khi bào ngư còn nhỏ thì sống ở nơi cạn, khi lớn lên sẽ di chuyển đến chỗ sâu hơn. Đáy biển nơi bào ngư sống có nhiều đá sỏi, thường được phủ một lớp bùn mịn trên bề mặt đá.

Bào ngư tìm thấy tại miền bắc nước ta, được khai thác tại các đảo như Bạch Long Vĩ, Cô Tô, Cát Bà và chân núi đèo ngang (Quảng Bình) nhưng nhiều nhất là ở Bạch Long Vĩ và Cô Tô. Bào ngư thường được đánh bắt tự nhiên nhưng gần đây người ta thường nuôi để bảo đảm nguồn cung cấp thường xuyên.

Mùa sinh đẻ ở miền bắc nước ta vào khoảng tháng 1 - 2, mùa bắt Bào ngư vào tháng 7 - 10, đây là thời kỳ nước ấm, dễ lặn và cũng là lúc bào ngư béo nhất.

Bào Ngư sau khi được bắt về phải rửa sạch đất cát, rong rêm và sau đó rửa bằng nước muối pha loãng. Phần ruột được cạy ra và đem nấu chín, phơi khô, còn vỏ Bào ngư để phơi khô riêng dùng làm thuốc. Phần ruột là món ăn rất bổ dưỡng, đắt tiền. Có nơi Bào ngư sau khi bắt về rửa sạch với nước và được nấu chín mới bóc lấy vỏ và ruột. Sau đó vỏ Bào ngư được đem rửa lại cho sạch hết muối rồi mới đem đi phơi khô. Phương pháp cạy Bào ngư tươi tuy có khó khăn hơn nấu chín rồi mới cạy nhưng vỏ có màu sắc óng ánh, phẩm chất tốt hơn.

Khi dùng vỏ làm thuốc, người ta có thể nung lên hoặc có khi người ta dùng sống bằng cách chỉ rửa sạch, phơi khô và sau đó đem đi tán nhỏ.

Bộ phận sử dụng

Vỏ và thịt Bào ngư.

Trong vỏ có các chất vô cơ, chủ yếu là canxi carbonate, các muối canxi khác và các chất hữu cơ nhưng sau khi nung, chỉ còn chất vô cơ.

Trong thịt Bào ngư có 73% nước, 24,58% protid, 0,44% chất béo, 1,98% tro.

Theo y học cổ truyền

Theo tài liệu cổ, vỏ Bào ngư có vị mặn, tính bình, 2 kinh can và phế. Tác dụng:

• Bình can, tiềm dương, trừ nhiệt sáng mắt, thông lâm.
• Chữa thong manh, cải thiện thị lực, có tác dụng làm tan màng, sáng mắt.
• Dùng chữa đầu choáng váng hoa mắt, đau nhức xương.

Theo y học hiện đại

Vỏ Bào ngư chứa nhiều chất carbonat calci. Thịt Bào ngư có nhiều chất dinh dưỡng với thành phần protid, lipid, và các vitamin chiếm tỷ lệ cao.

Vỏ Bào ngư: Liều thường dùng là 3 - 6g/ngày dưới dạng bột. Nếu dùng thuốc sắc, liều thường dùng là 15 - 30g.

Thịt Bào ngư có mùi vị thơm ngon, nhiều chất dinh dưỡng, đây là 1 loại hải sản quý giá, đắt tiền và được ưu chuộng trong nước và cả mục đích xuất khẩu.

Chữa thong manh, quáng gà

Chuẩn bị: Bào ngư vỏ cạo sạch vỏ đen ngoài.

Thực hiện: Vỏ tán nhỏ, thuỷ phi 10g. Thêm gan lợn hoặc gan dê cắt đôi bỏ vào chung với thuốc, chờ sôi chín và xông hơi vào mắt. Khi đã nguội, ăn cả gan và nước Bào ngư. Mỗi ngày 1 lần.

Chữa quáng gà (Minh mục hoàn)

Chuẩn bị: Vỏ Bào ngư (16g), Sơn thù (16g), Sơn dược (16g), Cúc hoa (12g), Bạch tật lê (12g), Kỷ tử (12g), Bạch thược (12g), Phục linh (12g), Trạch tả (12g), Đơn bì (12g), Thục địa (12g).

Thực hiện: Tất cả phơi khô, tán nhỏ, rây bột mịn, trộn với mật làm viên uống. Mỗi ngày dùng khoảng 10g x 2 lần/ngày.

Đau mắt ra nắng bị chói

Chuẩn bị: Vỏ Bào ngư, cúc hoa vàng và Cam thảo mỗi vị 4g.

Thực hiện: Sắc với 200g nước, để nguội, uống hằng ngày.

Chữa đục thủy tinh thể

Chuẩn bị: Vỏ Bào ngư (30g), Huyền hồ phấn (10g), Thuyền thoái (15g), Xác rắn (15g), Đại hoàng (5g).

Thực hiện: Sắc với 400ml nước còn 100ml, uống làm hai lần trong ngày.

Trong những loài Bào ngư được con người đã biết, Bào ngư hình vành tai và Bào ngư hình bầu dục là 2 loài có nguy cơ bị tuyệt chủng và đã được ghi vào Sách Đỏ quốc gia, trữ lượng của 2 loài này trong tự nhiên hiện đang giảm nhiều.

Bào Ngư là dược liệu phổ biến ở nhiều nơi. Tuy có nguồn gốc từ thiên nhiên nhưng Bào Ngư có chỉ định, chống chỉ định và tác dụng phụ. Quý bạn đọc và người thân không nên tự ý sử dụng hoặc nghe theo bài thuốc kinh nghiệm. Quý bạn đọc hãy đến bác sĩ để hiểu rõ tình trạng cơ thể và tham vấn ý kiến. Hãy chia sẻ bài viết nếu thấy hữu ích. Chúng tôi mong muốn nhận được phản hồi cũng như sự quan tâm của quý bạn đọc ở bài viết khác.