Giãn tĩnh mạch tinh hoàn: Nguyên nhân, dấu hiệu và hướng điều trị hiệu quả

Theo thống kê của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), khoảng 15% nam giới trưởng thành và 40% nam giới bị vô sinh nguyên phát có liên quan đến giãn tĩnh mạch tinh hoàn. Ở Việt Nam, tỷ lệ này có xu hướng tăng do lối sống ít vận động, mặc quần bó và nhiệt độ môi trường cao. Hiểu rõ nguyên nhân, dấu hiệu và cách điều trị sẽ giúp người bệnh phát hiện sớm, điều trị hiệu quả và bảo vệ khả năng sinh sản.

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn là gì?

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn là gì? Giãn tĩnh mạch tinh hoàn là tình trạng các tĩnh mạch trong đám rối tĩnh mạch thừng tinh bị giãn do dòng máu chảy ngược, làm tăng nhiệt độ bìu và ảnh hưởng đến quá trình sinh tinh. Đám rối tĩnh mạch thừng tinh là mạng lưới tĩnh mạch bao quanh tinh hoàn, có nhiệm vụ dẫn máu từ tinh hoàn về tĩnh mạch chủ dưới. Khi van tĩnh mạch suy yếu, máu ứ đọng, gây giãn mạch, tăng áp lực và làm nhiệt độ bìu tăng bất thường.

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn chủ yếu xảy ra ở bên trái (80 - 90% trường hợp) do cấu trúc giải phẫu tĩnh mạch tinh trái đổ thẳng góc vuông vào tĩnh mạch thận trái, dễ bị chèn ép và ứ máu hơn bên phải. Giãn hai bên chiếm 10 - 15%, hiếm gặp giãn bên phải đơn độc.

Mức độ bệnh được phân loại như sau:

• Độ I: Giãn nhẹ, không sờ thấy, chỉ phát hiện qua siêu âm Doppler.
• Độ II: Giãn rõ khi bệnh nhân đứng hoặc rặn (nghiệm pháp Valsalva), sờ thấy nhưng không nhìn thấy.
• Độ III: Tĩnh mạch giãn ngoằn ngoèo, dễ nhìn thấy và sờ thấy ngay cả khi nằm nghỉ.

Nguyên nhân giãn tĩnh mạch tinh hoàn

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn hình thành do sự kết hợp giữa yếu tố giải phẫu và lối sống.

Nguyên nhân chính

Các nguyên nhân trực tiếp dẫn đến giãn tĩnh mạch tinh hoàn bao gồm:

• Suy van tĩnh mạch tinh: Van trong tĩnh mạch thừng tinh bị hở hoặc tổn thương bẩm sinh khiến máu không thể chảy một chiều về tim, gây ứ đọng và giãn mạch.
• Cấu trúc giải phẫu bất thường: Tĩnh mạch tinh trái dài hơn, đổ vào tĩnh mạch thận theo góc vuông, dễ bị chèn ép bởi động mạch mạc treo tràng trên hoặc tĩnh mạch chủ dưới. Bên phải đổ vào tĩnh mạch chủ dưới với góc nghiêng, ít bị ứ máu hơn.
• Tăng áp lực ổ bụng: Do ho mãn tính, táo bón kéo dài, nâng vật nặng thường xuyên hoặc chơi thể thao cường độ cao (cử tạ, bóng bầu dục), làm tăng áp lực lên hệ tĩnh mạch tinh.

Yếu tố nguy cơ

Ngoài nguyên nhân chính, một số yếu tố làm tăng khả năng mắc bệnh có thể kể đến như:

• Di truyền: Người có tiền sử gia đình mắc bệnh mạch máu hoặc suy van tĩnh mạch có nguy cơ cao hơn 2 - 3 lần.
• Thói quen sinh hoạt: Mặc quần lót bó sát, ngồi lâu (nhân viên văn phòng, tài xế), ít vận động làm giảm hiệu quả bơm máu của cơ bắp chân.
• Môi trường nóng: Nhiệt độ cao kéo dài (làm việc ngoài trời, tắm nước nóng thường xuyên) làm giãn tĩnh mạch, tăng nguy cơ ứ máu.

Dấu hiệu nhận biết giãn tĩnh mạch tinh hoàn

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn thường tiến triển âm thầm, nhiều trường hợp không có triệu chứng rõ ràng. Tuy nhiên, một số dấu hiệu giúp nhận biết sớm. Cụ thể:

Triệu chứng thường gặp

Các biểu hiện ban đầu thường xuất hiện khi đứng lâu hoặc vận động:

• Cảm giác nặng bìu, đau âm ỉ hoặc tức vùng bìu, đặc biệt khi đứng lâu, vận động mạnh hoặc cuối ngày.
• Nhìn thấy tĩnh mạch nổi ngoằn ngoèo như “búi giun” trong bìu, nhất là bên trái.
• Bìu bên trái sa thấp hơn bên phải, mất cân đối.
• Cảm giác nóng rát, sưng nhẹ vùng bìu, tăng khi thời tiết nóng.

Dấu hiệu nặng hơn

Khi bệnh tiến triển, các triệu chứng trở nên rõ rệt hơn:

• Đau tăng khi hoạt động thể lực, giảm rõ rệt khi nằm ngửa (do máu thoát khỏi đám rối tĩnh mạch).
• Tinh hoàn teo nhỏ dần (đặc biệt bên trái), mềm nhũn khi sờ.
• Vô sinh nam: Tinh dịch loãng, ít tinh trùng, tinh trùng dị dạng. Tình trạng này được phát hiện qua xét nghiệm tinh dịch đồ.

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn có nguy hiểm không?

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn không đe dọa tính mạng nhưng ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe sinh sản nam giới.

Theo nghiên cứu của Johns Hopkins Medicine, giãn tĩnh mạch tinh hoàn có thể làm giảm 40% khả năng di động của tinh trùng và giảm 20 - 30% số lượng tinh trùng bình thường. Nếu không điều trị, bệnh dẫn đến:

• Vô sinh nam giới: Là nguyên nhân hàng đầu gây vô sinh thứ phát (chiếm 35 - 40% trường hợp nam giới hiếm muộn).
• Teo tinh hoàn: Tinh hoàn bên giãn teo nhỏ dần do thiếu máu nuôi dưỡng và tăng nhiệt độ kéo dài.
• Rối loạn nội tiết: Giảm testosterone, gây giảm ham muốn tình dục, mệt mỏi, rối loạn cương.
• Đau mạn tính: Ảnh hưởng tâm lý, giảm chất lượng cuộc sống.

Phương pháp chẩn đoán và điều trị giãn tĩnh mạch tinh hoàn

Chẩn đoán và điều trị sớm giúp cải thiện chất lượng tinh trùng và bảo vệ khả năng sinh sản.

Chẩn đoán

Các phương pháp chẩn đoán chính bao gồm:

• Khám lâm sàng: Bác sĩ sờ nắn vùng bìu khi bệnh nhân đứng thẳng và thực hiện nghiệm pháp Valsalva (rặn hơi). Độ II - III dễ phát hiện.
• Siêu âm Doppler màu: Phương pháp vàng, đánh giá đường kính tĩnh mạch (>3mm bất thường), lưu lượng máu ngược, xác định mức độ giãn.
• Tinh dịch đồ: Kiểm tra số lượng, chất lượng, hình dạng tinh trùng trước và sau điều trị.
• Xét nghiệm hormone: Đo testosterone, FSH, LH nếu nghi ngờ rối loạn nội tiết.

Phương pháp điều trị

Tùy mức độ, bác sĩ sẽ có các phương pháp điều trị phù hợp.

Điều trị nội khoa (độ I, không triệu chứng):

• Theo dõi định kỳ 6 - 12 tháng.
• Dùng thuốc hỗ trợ tuần hoàn tĩnh mạch (Diosmin, Hesperidin) hoặc bổ sung kẽm, vitamin E.

Phẫu thuật (độ II - III, có triệu chứng hoặc vô sinh):

• Vi phẫu thắt tĩnh mạch tinh hoàn: Phương pháp hiệu quả nhất, sử dụng kính hiển vi phóng đại 10 - 25 lần, thắt chọn lọc tĩnh mạch giãn, bảo tồn động mạch và ống dẫn tinh. Tỷ lệ cải thiện tinh trùng: 60 - 80%, tái phát <1%.
• Nội soi ổ bụng: Thắt tĩnh mạch qua 3 - 4 lỗ nhỏ, phù hợp giãn hai bên hoặc tái phát.
• Can thiệp qua da: Đưa ống thông qua tĩnh mạch đùi, bơm chất gây xơ vào tĩnh mạch giãn. Đây là phương pháp ít xâm lấn nhưng tỷ lệ tái phát cao hơn (5 - 10%).

Thay đổi lối sống (áp dụng mọi trường hợp):

• Tránh đứng/ngồi lâu, nâng vật nặng >10 kg.
• Mặc quần lót cotton thoáng mát, tránh quần jeans bó.
• Tập thể dục nhẹ với các bộ môn như đi bộ, bơi lội 30 phút/ngày.
• Kê cao chân khi ngủ, tắm nước mát vùng bìu.

Cách phòng ngừa giãn tĩnh mạch tinh hoàn tái phát

Phòng ngừa giãn tĩnh mạch tinh hoàn tập trung vào giảm áp lực lên hệ tĩnh mạch và bảo vệ tinh hoàn. Các biện pháp cụ thể:

• Duy trì cân nặng hợp lý: BMI 18.5 - 24.9, tránh tăng áp lực ổ bụng.
• Không mặc quần bó sát: Chọn quần lót cotton, thoáng khí, tránh nhiệt độ cao kéo dài.
• Kiểm tra sức khỏe định kỳ: Siêu âm bìu 1 - 2 năm/lần, đặc biệt với người có nguy cơ cao hoặc từng phẫu thuật.
• Bổ sung dinh dưỡng: Thực phẩm giàu vitamin C (cam, ổi), E (hạnh nhân), kẽm (hàu, hạt bí), omega-3 (cá hồi) giúp tăng sức bền thành mạch và chất lượng tinh trùng.
• Giữ tinh thần thoải mái: Hạn chế stress, ngủ đủ 7 - 8 giờ/ngày.

Giãn tĩnh mạch tinh hoàn là bệnh lý phổ biến ở nam giới, ảnh hưởng trực tiếp đến khả năng sinh sản và chất lượng cuộc sống. Việc nhận biết sớm qua các dấu hiệu nặng bìu, đau âm ỉ, tĩnh mạch nổi rõ, kết hợp chẩn đoán siêu âm và điều trị đúng là chìa khóa để cải thiện tinh trùng và phòng tránh vô sinh. Mỗi nam giới nên chủ động thay đổi thói quen sinh hoạt, khám sức khỏe định kỳ và điều trị kịp thời để bảo vệ sức khỏe sinh lý lâu dài.