Thiên kiến xác nhận làm sao nhận biết? Cách thoát khỏi tình trạng này

Trong tâm lý học, thiên kiến xác nhận (Confirmation bias) là khái niệm chỉ trạng thái vô thức trong việc tìm kiếm những thông tin nhằm củng cố niềm tin hoặc giả thuyết của chính mình. Hiện tượng này khiến chúng ta chỉ tập trung chú ý đến các thông tin phù hợp với quan điểm cá nhân, dẫn đến cái nhìn phiến diện về vấn đề và bỏ qua phần lớn các thông tin trái ngược với giả thuyết của mình.

Thiên kiến xác nhận có những dạng nào?

Theo thông tin từ trang Tâm lý học – Simply Psychology, thiên kiến xác nhận có thể được phân loại thành ba dạng chính gồm:

Thiên kiến tìm kiếm thông tin

Thiên kiến tìm kiếm thông tin (biased search for information) là xu hướng tìm kiếm thông tin theo cách phiến diện một chiều để củng cố niềm tin và giả thuyết đã có. Thậm chí, khi bạn đặt câu hỏi, bạn có xu hướng tạo ra các câu hỏi khẳng định thay vì khách quan, chúng thường là các câu hỏi đóng theo hướng có.

Thiên kiến phân tích

Thiên kiến phân tích (biased interpretation) là xu hướng phân tích dữ liệu theo cách ủng hộ giả thuyết và quan điểm ban đầu. Khi phân tích, bạn sẽ đánh giá các bằng chứng xác nhận cao hơn những bằng chứng trái ngược chống lại giả thuyết, quan điểm của mình. Thực tế cho thấy, những người mắc thiên kiến phân tích thường không thay đổi quan điểm của bản thân dù đã tiếp nhận các bằng chứng ngược lại.

Trí nhớ thiên kiến

Trí nhớ thiên kiến (biased memory) là xu hướng chọn lọc ký ức một cách phù hợp giúp bạn ủng hộ quan điểm hiện tại. Bạn thường chỉ nhớ lại các thông tin giúp xác nhận niềm tin cá nhân, còn những thông tin không phù hợp sẽ bị lãng quên hoặc không được ghi nhận một cách đúng đắn.

Dấu hiệu nhận biết bạn đang mắc phải thiên kiến xác nhận

Dưới đây là một số dấu hiệu giúp bạn nhận biết bản thân có đang mắc phải thiên kiến xác nhận hay không:

• Đánh giá thông tin dựa trên quan điểm và kiến thức cá nhân mà không kiểm chứng thêm.
• Chỉ tìm kiếm và thu thập những thông tin củng cố quan điểm và niềm tin hiện tại của bạn.
• Chỉ chú ý đến các thông tin xác nhận niềm tin của bạn, trong khi bỏ qua hoặc đánh giá thấp các thông tin trái ngược.
• Đánh giá cao các quan điểm và ý kiến ủng hộ quan điểm của bạn, thay vì xem xét một cách khách quan và toàn diện.

Vì sao chúng ta thường mắc phải thiên kiến xác nhận?

Chúng ta thường mắc phải thiên kiến xác nhận do ba lý do chính sau:

Quá trình xử lý thông tin

Não bộ con người có giới hạn trong việc tiếp nhận và xử lý thông tin. Vì vậy, chúng ta phải chọn lọc thông tin để tập trung vào các vấn đề quan trọng và bỏ qua những thông tin ít liên quan hơn. Quá trình này gọi là chú ý có chọn lọc (attention models), hoạt động như một bộ lọc giúp chúng ta quản lý lượng thông tin khổng lồ mà chúng ta tiếp xúc hàng ngày.

Bảo vệ lòng tự tôn

Lòng tự tôn là giá trị hình ảnh mà mỗi chúng ta đặt ra cho bản thân. Để bảo vệ hình ảnh này, chúng ta có xu hướng duy trì và củng cố niềm tin của mình bằng cách tìm kiếm thông tin ủng hộ niềm tin đó. Nhà tâm lý học Robert Cialdini đã giải thích hiện tượng này thông qua quy tắc cam kết và tương đồng trong thuyết phục. Ông cho rằng khi chúng ta đã cam kết với một niềm tin, chúng ta cảm thấy cần phải giữ vững niềm tin đó để không bị coi là thiếu nhất quán.

Giảm thiểu bất hòa nhận thức

Bất hòa nhận thức xảy ra khi có sự mâu thuẫn giữa suy nghĩ và hành động, tạo ra trạng thái khó chịu. Để giảm thiểu sự bất hòa này, chúng ta thường điều chỉnh suy nghĩ hoặc hành vi để đạt sự nhất quán. Thiên kiến xác nhận củng cố thông tin phù hợp với suy nghĩ hiện tại nên sẽ giúp hạn chế mâu thuẫn.

Thiên kiến xác nhận ảnh hưởng như thế nào đến chúng ta?

Thiên kiến xác nhận xuất phát từ các hoạt động tự nhiên của não bộ nên chúng ta không thể hoàn toàn loại bỏ chúng. Dù thường được xem là xu hướng tiêu cực ảnh hưởng đến logic và quyết định nhưng thiên kiến xác nhận không hoàn toàn xấu. Về mặt tích cực, thiên kiến xác nhận có thể mang lại sự tự tin và cảm giác an toàn, ổn định bằng cách củng cố niềm tin và giá trị cá nhân. Nó giúp chúng ta giữ vững quan điểm và cảm thấy an toàn với các quyết định và niềm tin của mình.

Tuy nhiên, thiên kiến xác nhận cũng có thể là rào cản lớn, khiến chúng ta không thể nhìn nhận tình huống một cách khách quan. Điều này có thể dẫn đến những quyết định sai lầm hoặc kém chất lượng. Việc lờ đi các sự thật khách quan có thể dẫn đến việc bỏ qua thông tin quan trọng, ảnh hưởng đến sự lựa chọn chính xác của chúng ta.

Thiên kiến xác nhận có tác động đáng kể đến cách chúng ta tiếp nhận thông tin và đưa ra quyết định. Hiểu rõ về hiện tượng này giúp chúng ta kiểm soát và cân nhắc thông tin một cách khách quan hơn. Từ đó đưa ra những quyết định tốt hơn và đạt được kết quả thành công hơn trong cuộc sống.

Cách giúp bạn thoát khỏi tình trạng thiên kiến xác nhận

Dưới đây là ba cách giúp bạn nhận ra và thoát khỏi thiên kiến xác nhận:

Thay đổi suy nghĩ nội tâm

Để hạn chế ảnh hưởng của thiên kiến xác nhận, hãy bắt đầu bằng cách đánh giá lại các nghiên cứu và nguồn thông tin bạn đã tiếp nhận. Đặt câu hỏi để kiểm chứng và thách thức các kết luận từ những thông tin đó. Bạn có thể:

• Tìm đọc các nghiên cứu và quan điểm đối lập.
• Kiểm tra độ tin cậy của thông tin bằng cách tham khảo nhiều nguồn khác nhau và xem xét tài liệu từ các nguồn chính thống.
• Giữ thái độ cởi mở và đón nhận các thông tin và bằng chứng trái chiều.

Cho phép bản thân được thử và sai

Nỗi sợ bị đánh giá thấp có thể khiến bạn hành động cố chấp cùng những nhận định mù quáng. Hãy cởi mở với bản thân và cho phép mình thử nghiệm và mắc lỗi. Điều này sẽ giúp bạn mở rộng góc nhìn và trải nghiệm nhiều điều mới mẻ.

Đánh giá một cách khách quan niềm tin của bản thân

Để tránh củng cố niềm tin một cách không chính xác, hãy kiểm tra và đánh giá niềm tin của bản thân trong cuộc sống hàng ngày. Ví dụ: Nếu bạn tin rằng người thừa cân thường lười vận động, hãy thử tìm hiểu về các vận động viên sumo và chương trình tập luyện của họ. Việc làm này sẽ giúp bạn có cái nhìn đa chiều và bao quát hơn.

Làm cách nào để không mắc phải thiên kiến xác nhận?

Để giảm thiểu nguy cơ mắc phải thiên kiến xác nhận, bạn có thể áp dụng những cách sau:

Khám phá với tư duy tò mò

Hãy tiếp cận cuộc sống với thái độ tò mò và sẵn sàng học hỏi thay vì cố gắng chứng minh sự đúng đắn của bản thân trong mọi tình huống. Khi bạn sẵn lòng thừa nhận sai lầm của mình, bạn sẽ mở ra cơ hội tiếp thu những kiến thức mới và làm phong phú hiểu biết của bản thân.

Phát triển khả năng suy ngẫm

Đối phó với thiên kiến xác nhận bằng cách thường xuyên đánh giá lại những phản ứng và quan điểm của bản thân. Khi nhận thấy mình đang nghĩ theo cách có sẵn, hãy dừng lại để suy ngẫm và tìm cách chứng minh rằng quan điểm của bạn có thể sai. Điều này sẽ giúp bạn mở rộng tầm nhìn và nâng cao hiểu biết của mình.

Đón nhận sự đa dạng trong quan điểm

Làm phong phú và tinh tế hơn quan điểm của bạn bằng cách tiếp xúc và xem xét các quan điểm đối lập. Việc hiểu rõ các quan điểm khác nhau có thể giúp bạn đưa ra quyết định khách quan và chính xác hơn trong cuộc sống hàng ngày.

Thiên kiến xác nhận là một cơ chế tự nhiên của tâm trí nhằm đơn giản hóa việc xử lý thông tin, bảo vệ niềm tin cá nhân và duy trì sự ổn định tâm lý. Tuy nhiên, điều này có thể khiến chúng ta bỏ lỡ cơ hội tìm tòi, học hỏi và hiểu biết sâu hơn về thế giới xung quanh. Hy vọng rằng những thông tin trong bài viết sẽ giúp bạn hiểu rõ hơn về thiên kiến xác nhận, từ đó phòng tránh và hạn chế ảnh hưởng của nó trong cuộc sống.