Bạch phục linh: Vị thuốc đông dược được sử dụng rộng rãi với nhiều công dụng

Tên gọi, danh pháp

Tên Tiếng Việt: Phục linh.

Tên khác: Phục linh, Bạch phục linh, Nấm lỗ.

Tên khoa học: Poria cocos, thuộc họ Nấm lỗ (Polyporaceae)

Đặc điểm tự nhiên

Bạch linh hay Bạch phục linh là quả nấm đã khô của nấm Phục linh mọc trên rễ một số loài thông. Người ta gọi là Phục linh vì loài nấm này nấp ở dưới đất được xem là linh khí “ẩn nấp” của cây thông.

Nếu nấm mọc xung quanh rễ và khi đào nấm lên có rễ thông ở giữa nấm thì gọi là Phục thần - một vị thuốc có tác dụng an thần, chữa sợ hãi, hồi hộp, mất ngủ - khác hẳn với Phục linh.

Nấm Phục linh có hình khối có thể to bằng nắm tay và đôi khi có thể nặng tới 5kg. Mặt ngoài nấm màu xám và hơi nhăn. Khi cắt ngang thân nấm sẽ thấy mặt lổn nhổn hoặc trắng (Bạch phục linh) hoặc hồng xám (Xích phục linh). Bột Phục linh có màu trắng xám, chủ yếu gồm các bào tử nấm.

Phân bố, thu hái, chế biến

Phân bố

Bạch linh phân bố chủ yếu ở Trung Quốc, loại tốt nhất ở vùng Vân Nam. Hiện nay Phục linh được tìm thấy ở vùng Hà Giang, Thanh Hóa, Lâm Đồng, Gia Lai,... Nấm mọc trên rễ cây thông nằm sâu xuống cách mặt đất 20 - 30cm. Nấm này thường mọc ở những vùng núi có nhiều ánh mặt trời, khí hậu ấm áp, thoáng, đất mùn tơi xốp.

Thu hái

Bạch linh thường được thu hái vào tháng 8 khi hoạt chất trong cây ở nồng độ cao nhất.

Chế biến

Sau khi hái nấm về loại bỏ đất cát rồi gôm thành đống cho ra mồ hôi. Sau đó rải đều ở chỗ thoáng gió để làm khô bề mặt nấm và tiếp tục phơi cho đến khi bề mặt nấm nhăn lại, sau đó đem phơi âm can đến khi khô hoàn toàn. Nếu không để nguyên quả nấm, bạn có thể thái nấm tươi rồi ngâm vào nước, rửa sạch, gọt vỏ, thái miếng hoặc thái lát lúc Phục linh mềm, sau đó đem phơi hoặc sấy khô. Ngoài ra bạn cũng có thể chế Bạch phục linh thành cao Bạch phục linh để sử dụng dần khi cần.

Bộ phận sử dụng

Toàn bộ thể nấm Bạch linh đều được dùng làm thuốc:

• Phục linh bì: Lớp vỏ ngoài của nấm thường có một mặt màu trắng và một mặt màu nâu đen.
• Phục linh khối: Phục linh khối là phần còn lại của nấm Phục linh sau khi tách vỏ ngoài có màu nâu nhạt, hồng nhạt hoặc màu trắng.
• Phục thần: Là phần nấm mọc quanh rễ cây thông.

Có hai loại phục linh là:

• Xích phục linh: Là phần màu đỏ hoặc nâu nhạt của nấm sau khi lấy đi phần Phục linh bì.
• Bạch phục linh: Là phần màu trắng bên trong của nấm.

Nấm Phục linh chứa các hợp chất triterpenoid, chất khoáng, beta-pachyman, protein, mỡ, histamin, gum, beta-pachymanase, adenine, lipase,… trong đó có một vài chất đặc biệt quan trọng gồm:

• Các axit có thành phần hợp chất triterpen gồm axit pachymic C, axit tumolosic.
• Đường gồm glucoza, fructoza và pachyman, trong đó pachyman có trong Phục linh tới 75%.

Ngoài ra còn ergosterol, cholin, histidin và một lượng rất ít men protease,...

Theo y học cổ truyền

Tính vị, quy kinh: Vị ngọt, nhạt, tính bình, quy kinh Tỳ, Tâm, Thận và Phế.

Công dụng: Kiện tỳ, trừ thấp, tiêu thũng.

Chủ trị: Tỳ khí hư nhược gây tiêu chảy, phù, tiểu tiện khó, viêm bàng quang, chướng bụng,...

Theo y học hiện đại

Nấm có một số tác dụng có lợi như chống ung thư, chống viêm, chống oxy hóa, chống lão hóa, điều hòa miễn dịch, bệnh đái tháo đường type 2,... cụ thể như sau:

Bệnh Alzheimer

Nghiên cứu sơ bộ cho thấy Phục linh có thể giúp chống lại bệnh Alzheimer. Một nghiên cứu năm 2021 trên chuột cho thấy chiết xuất từ phục linh giúp não loại bỏ beta-amyloid (ßA) đã cải thiện chức năng nhận thức. ßA là nguyên nhân gây ra các triệu chứng bệnh Alzheimer- bệnh lý thoái hóa tế bào thần kinh gây mất trí nhớ hay gặp ở người lớn tuổi.

Ngoài ra, dịch chiết này cũng giúp cải thiện sức khỏe đường ruột ở bệnh nhân mắc bệnh này (có thể là một yếu tố do bệnh Alzheimer ảnh hưởng đến trục não - ruột gây bệnh ở đường ruột).

Bệnh ung thư

Một số nghiên cứu cho thấy dịch chiết Phục linh có thể có đặc tính chống lại các loại ung thư: Ung thư tụy, ung thư phổi, ung thư vú, ung thư dạ dày, bệnh bạch cầu cấp tính cấp tính (APL), ung thư di căn,…

Một nghiên cứu năm 2018 đã báo cáo rằng dịch chiết từ Phục linh cho thấy khả năng tiêu diệt bốn dòng tế bào ung thư phổi ở người. Một nghiên cứu năm 2020 cho thấy nó cải thiện tác dụng chống khối u khi kết hợp điều trị với thuốc, đồng thời đảo ngược tình trạng kháng thuốc. Một nghiên cứu khác năm 2020 cho thấy một hợp chất từ ​​nấm Phục linh (axit pachymic) có thể tiêu diệt tế bào ung thư vú. Một nghiên cứu khác đã xác định polysaccharide (một loại đường) là một loại thuốc chống khối u tiềm năng.

Loại nấm này cũng có thể tạo ra những thay đổi đối với hệ thống miễn dịch có thể giúp chống lại bệnh ung thư. Đây đều là những nghiên cứu trong phòng thí nghiệm hoặc động vật. Chúng ta sẽ cần thực hiện nhiều thử nghiệm trên người để biết liệu rằng nấm Phục linh có thể điều trị ung thư an toàn và hiệu quả ở người hay không.

Bệnh đái tháo đường

Nấm Phục linh có thể có hiệu quả chống lại bệnh tiểu đường hay đái tháo đường type 2. Trong một nghiên cứu năm 2011, các nhà nghiên cứu đã tìm thấy chiết xuất từ Phục linh làm giảm đáng kể lượng đường trong máu ở chuột. Họ tin rằng triterpenes trong dịch chiết có tác dụng cải thiện độ nhạy insulin. Nghiên cứu này ủng hộ một nghiên cứu năm 2016 cho thấy hỗn hợp thảo dược (trong đó có Phục linh) làm giảm tình trạng kháng insulin ở chuột.

Chống viêm

Axit cacboxylic triterpene và các dẫn xuất trong chiết xuất từ Phục linh có tác dụng ức chế chứng phù chân cũng như các chứng phù nề khác như tình trạng viêm da lâu dài ở chuột. Axit pachymic và dehydrotumulosic ức chế phospholipase A2 trong nọc rắn, cho thấy dịch chiết Phục linh có tiềm năng là chất kháng viêm.

Ở những người tình nguyện bị viêm da tiếp xúc sử dụng dịch chiết Phục linh kết hợp với một loại kem làm mềm da có hiệu quả trong giai đoạn viêm da cấp nhưng không có hiệu quả trong tình trạng viêm da muộn - các triệu chứng đã biểu hiện quá rõ ràng.

Tác dụng điều hòa miễn dịch

Hoạt động miễn dịch được tăng cường ở lách và tuyến ức của chuột đã được báo cáo khi sử dụng chiết xuất từ Bạch phục linh. Sự gia tăng đáp ứng miễn dịch bởi các đại thực bào được kích hoạt là do tác động lên các cytokine, interleukin, kappa B,...

Lợi ích khác

Các lợi ích tiềm năng khác của Phục linh ít được nghiên cứu kỹ lưỡng và vẫn còn trong phòng thí nghiệm và thử nghiệm trên động vật. Cần phải thực hiện nhiều nghiên cứu hơn, nhưng nghiên cứu cho đến nay đầy hứa hẹn cho những ứng dụng mới như:

• Trầm cảm: Chống trầm cảm bằng cách tăng serotonin và dopamine, giảm viêm ở vỏ não trán.
• Bệnh tim: Bảo vệ chống xơ vữa động mạch bằng cách giảm viêm, cholesterol, chất béo trung tính và stress oxy hóa.
• Sốt xuất huyết: Tăng đáp ứng miễn dịch chống lại virus Marburg gây sốt xuất huyết nên dịch chiết Phục linh được coi là một loại vắc xin tiềm năng.
• Các vấn đề về tiêu hóa: Cải thiện sức khỏe đường ruột, phục hồi hệ thực vật đường ruột, bảo vệ khỏi tổn thương do hóa trị.
• Tăng sắc tố: Dùng tại chỗ, làm giảm hoạt động của melanin để giảm tàn nhang và tình trạng sạm da.
• Mất ngủ: Cải thiện giấc ngủ thông qua tác động lên chất dẫn truyền thần kinh GABA.
• Tổn thương thận: Bảo vệ khỏi bị tổn thương do nhiễm trùng hoặc các nguyên nhân khác.
• Nhiễm độc gan: Bảo vệ chống lại tổn thương do acetaminophen và bệnh gan nhiễm mỡ.
• Loãng xương: Giảm mất xương và thay đổi tủy xương trong bệnh loãng xương sau mãn kinh.
• Lão hóa da: Giảm tổn thương do stress oxy hóa (lão hóa) cho da, có thể có hiệu quả trong các sản phẩm chăm sóc da.
• Lợi tiểu: Trong một nghiên cứu trên chuột, người ta quan sát thấy lượng nước tiểu cũng như sự bài tiết natri và clorua tăng lên sau khi uống dịch chiết Phục linh.
• Đau bụng kinh: Trong một nghiên cứu ở chuột cái bị co tử cung do oxytocin gây ra được cho dùng chiết xuất đường uống từ Guizhi Fuling (một công thức viên nang thảo dược của Trung Quốc có chứa Phục linh và 4 thành phần thảo dược khác) trong 5 ngày. Điều trị đã làm giảm các cơn co tử cung.

Liều dùng: Dùng khoảng 6 - 12g/ngày.

Cách dùng: Bạch linh được sử dụng ở dạng hoàn, tán, cao lỏng hoặc sắc trong thang thuốc. Phục linh có thể dùng độc vị hoặc phối hợp với các dược liệu khác tùy vào mục đích sử dụng.

Lợi tiểu tiêu phù

Bài thuốc Ngũ linh tán trong Thương hàn luận gồm các vị thuốc: Bạch linh, Bạch truật, Trư linh, Trạch tả, Quế chi với liều lượng thay đổi tùy bệnh nhân. Đem tất cả vị thuốc tán thành bột mịn hoặc sắc uống.

Bài thuốc Bạch phục linh thang gồm các vị thuốc Bạch phục linh, Trạch tả, Uất lý nhân liều lượng thay đổi tùy thuộc từng bệnh nhân. Sắc uống ngày 2 lần.

Trị tiêu chảy

Bài thuốc Hương sa lục quân trong Hòa tễ cục phương gồm các vị thuốc Đảng sâm, Bạch truật, Bạch linh, Chích thảo, Trần bì, Bán hạ, Gừng, Mộc hương, Sa nhân. Tất cả tán bột mịn trộn với nước Gừng làm thành viên bằng hạt ngô mỗi lần uống 4 - 8g.

Bài thuốc Sâm linh Bạch truật tán trong Hòa tễ cục phương gồm các vị thuốc Đảng sâm, Bạch linh, Bạch truật, Hoài sơn, Đậu ván trắng, Hạt sen, Ý dĩ nhân, Cát cánh, Sa nhân, Trần bì, Chích thảo. Tất cả tán bột mịn trộn với nước Gừng làm thành viên bằng hạt ngô mỗi lần uống 4 - 8g.

Một số lưu ý bạn cần chú ý khi sử dụng Bạch phục linh như sau:

• Không dùng Bạch linh hay cao Bạch phục linh cho trẻ nhỏ, nhất là trẻ sơ sinh, những phụ nữ đang mang thai hoặc cho con bú vì chưa có nhiều nghiên cứu trên những đối tượng này.
• Cần tham khảo ý kiến các bác sĩ chuyên ngành Y học cổ truyền uy tín trước khi dùng thuốc nhằm đảm bảo an toàn.
• Bảo quản dược liệu ở nơi khô ráo, thoáng mát, tránh ẩm mốc, tránh ánh sáng trực tiếp từ mặt trời,...