Bệnh học tăng huyết áp - Kẻ giết người thầm lặng

Tăng huyết áp (THA) thường diễn tiến âm thầm, không có triệu chứng rõ ràng, nhiều người chỉ phát hiện khi đã xuất hiện biến chứng nguy hiểm như đột quỵ, nhồi máu cơ tim, suy thận, mù lòa... Vì vậy, bệnh còn được gọi là “kẻ giết người thầm lặng”.

Dịch tễ học và xu hướng trẻ hóa

Tại Việt Nam, có khoảng 12 triệu người mắc tăng huyết áp, cứ 5 người trưởng thành có 1 người tăng huyết áp. Trước đây, THA chủ yếu gặp ở người lớn tuổi (trên 65), nhưng hiện nay xu hướng trẻ hóa ngày càng rõ rệt. Theo thống kê, tỷ lệ người dưới 35 tuổi mắc THA chiếm khoảng 5 - 12% tổng số ca bệnh.

Trong một khảo sát gần đây của Viện Tim mạch Việt Nam tại 8 tỉnh/thành phố của nước ta cho thấy, tỷ lệ THA ở nhóm từ 25 tuổi trở lên là 25,1%, nghĩa là cứ 4 người trưởng thành thì có 1 người mắc. Nguyên nhân chủ yếu liên quan đến lối sống hiện đại thiếu lành mạnh: Ít vận động, ăn nhiều muối, chất béo xấu, căng thẳng kéo dài, thức khuya, sử dụng rượu bia, thuốc lá...

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ

Nguyên nhân: Khoảng 90% trường hợp THA là vô căn (không rõ nguyên nhân), chỉ 10% do các bệnh lý nền như bệnh thận, hẹp động mạch thận, u tuyến thượng thận, bệnh lý tuyến giáp/yên, hoặc do dùng thuốc (corticoid, thuốc tránh thai...).

Yếu tố nguy cơ: Tuổi tác, tiền sử gia đình, béo phì, hút thuốc lá, uống nhiều rượu bia, stress tâm lý, chế độ ăn nhiều muối, ít rau quả, bệnh nền như tiểu đường, rối loạn mỡ máu, bệnh thận...

Định nghĩa và phân loại

Tăng huyết áp (THA) là tình trạng huyết áp động mạch tăng cao, thường được xác định khi huyết áp tâm thu ≥ 140 mmHg và/hoặc huyết áp tâm trương ≥ 90 mmHg.

Phân loại THA gồm: Huyết áp tối ưu, bình thường, tiền THA, THA độ 1-2-3, THA tâm thu đơn độc. Ngoài ra còn có các thể đặc biệt như THA áo choàng trắng, THA ẩn giấu.

Đặc biệt với những người mắc bệnh tăng huyết áp, có một tình huống nguy hiểm mà bất kỳ ai cũng cần nhận biết và xử trí kịp thời, đó là cơn tăng huyết áp. Đây là tình trạng huyết áp tăng vọt lên mức rất cao (≥ 180/120 mmHg) bao gồm:

• Tăng huyết áp khẩn cấp: Huyết áp tăng cao nhưng chưa tổn thương cơ quan đích, có thể điều trị bằng thuốc uống.
• Tăng huyết áp cấp cứu: Huyết áp tăng cao kèm tổn thương cấp tính cơ quan đích (đột quỵ, nhồi máu cơ tim, suy thận, phù phổi cấp...), cần cấp cứu ngay.

Cơn tăng huyết áp thường xuất hiện đột ngột, có thể xảy ra ở cả người đã biết hoặc chưa biết mình bị tăng huyết áp. Điều đáng lo ngại là nhiều người bệnh và gia đình vẫn còn chủ quan, chưa nhận diện được các dấu hiệu cảnh báo cũng như chưa biết cách xử trí ban đầu khi gặp phải tình huống này. Vì vậy, việc hiểu đúng về cơn tăng huyết áp, nhận biết các dấu hiệu nguy hiểm và biết cách sơ cứu, đưa người bệnh đến cơ sở y tế kịp thời là vô cùng quan trọng.

Triệu chứng lâm sàng và biến chứng

Triệu chứng

Đa số trường hợp không có triệu chứng điển hình đặc biệt ở giai đoạn đầu và thường chỉ phát hiện khi đi khám sức khỏe định kỳ hoặc khi đã xuất hiện biến chứng. Vì vậy, tăng huyết áp được gọi là “kẻ giết người thầm lặng”.

Một số dấu hiệu cảnh báo có thể gặp như: Nhức đầu (đặc biệt vùng sau gáy), đỏ mặt, hoa mắt, chóng mặt, mệt mỏi, khó ngủ, hồi hộp, đau ngực, khó thở, chảy máu cam, tê hoặc ngứa ran tay chân, đốm máu trong mắt, mờ mắt tạm thời. Tuy nhiên, cách tốt nhất để phát hiện tăng huyết áp là đo huyết áp định kỳ, nhất là với người trên 30 tuổi hoặc có yếu tố nguy cơ.

Biến chứng

Nếu không kiểm soát tốt, THA có thể gây tổn thương nghiêm trọng các cơ quan đích:

• Tim: Suy tim, nhồi máu cơ tim, đau thắt ngực, hẹp động mạch cảnh.
• Não: Tai biến mạch máu não, đột quỵ, sa sút trí tuệ.
• Thận: Suy thận mạn.
• Mắt: Xuất huyết hoặc xuất tiết võng mạc, phù gai thị, giảm thị lực, mù lòa.
• Mạch máu: Tắc mạch ngoại biên, hoại tử chi.
• Đặc biệt, nguy cơ tàn phế hoặc tử vong chiếm đến 1/3 trong vòng 10 năm nếu không điều trị.

Chẩn đoán, phòng ngừa và điều trị

Chẩn đoán:

Theo hướng dẫn Bộ Y tế, THA được chẩn đoán khi huyết áp tâm thu ≥ 140 mmHg và/hoặc huyết áp tâm trương ≥ 90 mmHg; đo ở phòng khám, lặp lại ít nhất 2 - 3 lần vào các ngày khác nhau. Một số lưu ý khi đo huyết áp:

• Đo huyết áp đúng kỹ thuật, ở tư thế ngồi nghỉ ít nhất 5 phút.
• Nên đo vào buổi sáng (trước ăn sáng, trước uống thuốc) và buổi tối (trước khi đi ngủ).
• Đo tại nhà nên thực hiện liên tục trong 7 ngày, mỗi ngày 2 lần để đánh giá huyết áp trung bình.
• Không uống cà phê, trà, hút thuốc lá hoặc tập thể dục trong vòng 30 phút trước khi đo.
• Đi tiểu trước khi đo nếu đang buồn tiểu.
• Tránh đo khi đang căng thẳng, lo lắng, đau hoặc mệt mỏi.
• Ngồi trên ghế có tựa lưng, chân đặt thẳng trên sàn, không bắt chéo.
• Cánh tay đặt trên bàn, nếp khuỷu ngang mức tim. Bao quấn phải phù hợp với chu vi cánh tay (chiều dài bao ≥ 80% chu vi tay, chiều rộng ≥ 40%).
• Không nói chuyện, không cử động trong lúc đo.
• Có thể cần đo huyết áp tại nhà hoặc đo huyết áp 24 giờ (Holter) để loại trừ “tăng huyết áp áo choàng trắng” hoặc “tăng huyết áp ẩn giấu”.
• Đánh giá thêm các yếu tố nguy cơ, tổn thương cơ quan đích và bệnh lý đi kèm.

Phòng ngừa:

• Duy trì lối sống lành mạnh: kiểm soát cân nặng, ăn nhạt, tăng rau xanh, giảm chất béo động vật, tập thể dục thường xuyên, kiểm soát stress, ngủ đủ giấc.
• Kiểm tra sức khỏe định kỳ: Đo huyết áp ít nhất 1 lần/năm với người trưởng thành, thường xuyên hơn với người có yếu tố nguy cơ.
• Chủ động phát hiện sớm: Đặc biệt với người có tiền sử gia đình, béo phì, bệnh nền.

Điều trị:

Trường hợp đã mắc bệnh thì cần kiểm soát huyết áp về mức mục tiêu < 130/80 mmHg (tùy từng trường hợp) bao gồm:

• Thay đổi lối sống: Ăn giảm muối, giảm đường, giảm béo, tăng rau củ, tập thể dục đều đặn ít nhất 30 phút/ngày, duy trì cân nặng hợp lý, giảm stress, ngủ đủ, bỏ thuốc lá, hạn chế rượu bia.
• Thuốc: Khuyến cáo phối hợp 2 nhóm thuốc ngay từ đầu để kiểm soát huyết áp hiệu quả và an toàn. Có thể dùng viên phối hợp cố định để giảm số lượng viên uống, tăng tuân thủ điều trị.
• Theo dõi: Tái khám định kỳ, đo huyết áp tại nhà, trao đổi với bác sĩ nếu gặp tác dụng phụ hoặc khó khăn khi dùng thuốc.

Thông điệp sức khỏe

Tăng huyết áp là "kẻ giết người thầm lặng" nhưng hoàn toàn có thể kiểm soát nếu bạn chủ động. Hãy đo huyết áp định kỳ, duy trì lối sống lành mạnh, tuân thủ điều trị và tái khám đúng hẹn. Việc kiểm soát huyết áp không chỉ giúp bạn sống khỏe mạnh mà còn bảo vệ tim, não, thận và đôi mắt của bạn. Đừng chờ đến khi có triệu chứng mới đi khám. Hãy hành động ngay hôm nay để bảo vệ sức khỏe của chính mình và người thân!

Chương trình được thực hiện dưới sự bảo trợ chuyên môn của Phân Hội Tăng Huyết Áp Việt Nam và tài trợ bởi Công ty TNHH Novartis Việt Nam

Tài liệu tham khảo:

1. BỘ Y TẾ: Chẩn đoán & điều trị tăng huyết áp: https://kcb.vn/upload/2005611/20210723/huong_dan_chan_doan_dieu_tri_tha.pdf
2. Cổng thông tin Bộ Y tế: Việt Nam có khoảng 12 triệu người mắc căn bệnh là 'kẻ giết người thầm lặng' - Hoạt động của địa phương - Cổng thông tin Bộ Y tế: https://moh.gov.vn/hoat-dong-cua-dia-phuong/-/asset_publisher/gHbla8vOQDuS/content/viet-nam-co-khoang-12-trieu-nguoi-mac-can-benh-la-ke-giet-nguoi-tham-lang-
3. Viện Tim Mạch Việt Nam: Cứ 4 người trưởng thành thì có 1 người bị tăng huyết áp: https://vientimmach.vn/vi/tin-tuc/cu-4-nguoi-truong-thanh-thi-co-1-nguoi-bi-tang-huyet-ap.html