Dị ứng thuốc kháng sinh là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và cách xử trí

Dị ứng thuốc kháng sinh (drug hypersensitivity) là phản ứng miễn dịch bất lợi khi cơ thể tiếp xúc hoặc dùng thuốc, trong đó hệ miễn dịch phản ứng không phù hợp hoặc quá mức, dẫn đến tổn thương mô hoặc triệu chứng bất lợi. Vậy các triệu chứng dị ứng thuốc kháng sinh ra sao? Cách điều trị như thế nào? Các thông tin dưới đây sẽ giúp bạn giải đáp được những vấn đề này.

Những điều cần biết về thuốc kháng sinh

Thuốc kháng sinh là gì?

Kháng sinh là các chất có khả năng tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của vi khuẩn, có thể có nguồn gốc tự nhiên (từ vi sinh vật), bán tổng hợp hoặc tổng hợp.

Kháng sinh là một nhóm thuốc đặc biệt vì nếu sử dụng chúng không đúng chỉ định không chỉ ảnh hưởng đến người bệnh mà còn ảnh hưởng đến cộng đồng. Ở những nước đang phát triển như Việt Nam, đây là một nhóm thuốc quan trọng vì bệnh lý nhiễm khuẩn nằm trong số những bệnh đứng hàng đầu về cả tỷ lệ mắc bệnh lẫn tỷ lệ tử vong.

Tác dụng của thuốc kháng sinh

Trong cơ thể, hệ thống miễn dịch đóng vai trò quan trọng trong việc tiêu diệt hoặc ức chế các vi sinh vật gây hại. Nhận thấy có sự xuất hiện của các tác nhân lạ, các tế bào bạch cầu (WBC) sẽ tấn công khiến chúng không thể phát triển và gây hại cho cơ thể. Nhưng khi số lượng các vi khuẩn gây hại quá lớn, hệ thống miễn dịch không thể chống lại thì việc sử dụng các loại kháng sinh là điều vô cùng cần thiết.

Thuốc kháng sinh là loại thuốc dùng để chống lại một số bệnh nhiễm trùng và có thể cứu sống tính mạng con người khi được sử dụng đúng cách. Nó có tác dụng mạnh mẽ trong việc tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của các loại vi khuẩn khác.

Dị ứng thuốc kháng sinh

Dị ứng thuốc kháng sinh là gì?

Dị ứng thuốc kháng sinh là phản ứng bất lợi của hệ miễn dịch với thuốc, có thể xảy ra qua nhiều cơ chế như qua trung gian IgE (phản ứng tức thì) hoặc tế bào T (phản ứng muộn). Các phản ứng này xảy ra ở người đã từng tiếp xúc với thuốc hoặc các chất tương tự, và có thể đe dọa tính mạng.

Tình trạng dị ứng phụ thuộc vào mức độ mẫn cảm miễn dịch của cơ thể. Liều lượng và đường dùng không quyết định nguy cơ xảy ra phản ứng dị ứng, nhưng đường tiêm tĩnh mạch có thể làm phản ứng diễn ra nhanh và nặng hơn ở người đã mẫn cảm.

Đồng thời nó còn có tính mẫn cảm chéo. Lúc này, cơ thể sẽ xuất hiện các triệu chứng khá đặc trưng, dễ nhận thấy nhất là tình trạng ngứa, đỏ da. Nếu đã từng bị dị ứng, sau đó vẫn tiếp tục sử dụng lại các loại thuốc kháng sinh gây ra dị ứng thì có thể khiến tình trạng dị ứng trở nên nặng hơn, thậm chí có thể gây tử vong cho bệnh nhân.

Những dấu hiệu và triệu chứng của hiện tượng dị ứng thuốc kháng sinh

Các dấu hiệu dị ứng thường xuất hiện trong vòng vài phút đến vài giờ sau khi dùng thuốc. Một số trường hợp phản ứng muộn có thể xảy ra sau vài ngày, tùy cơ chế phản ứng miễn dịch. Các triệu chứng dị ứng mà bệnh nhân thể gặp phải bao gồm:

• Ngứa, phát ban da và nổi mề đay;
• Sưng;
• Khó thở, thở khò khè;
• Sốc phản vệ.

Trong đó, sốc phản vệ không chỉ “làm rối loạn chức năng”, mà là phản ứng cấp cứu đe dọa tính mạng, gây suy hô hấp, suy tuần hoàn, có thể tử vong nhanh nếu không xử trí kịp. Các biểu hiện của sốc phản vệ gồm:

• Buồn nôn hoặc đau quặn bụng;
• Co thắt đường thở, cổ họng gây khó thở;
• Nôn, tiêu chảy;
• Hạ huyết áp;
• Mạch đập nhanh, nhỏ khó bắt;
• Cảm thấy bồn chồn, hoảng hốt;
• Bị mất ý thức.

Ngứa, phát ban da và nổi mề đay là dấu hiệu phổ biến khi bị dị ứng

Nguyên nhân gây dị ứng thuốc kháng sinh

Nguyên nhân dẫn đến dị ứng thuốc kháng sinh có thể bao gồm: Tiền sử dị ứng với thuốc hoặc chất khác, yếu tố di truyền, cơ địa dị ứng, sử dụng thuốc liều cao hoặc lặp lại nhiều lần, và tương tác thuốc tạo thành chất chuyển hóa có tính kháng nguyên.

Những người từng có tiền sử bị dị ứng sẽ có khả năng dị ứng cao hơn khi sử dụng thuốc kháng sinh như:

• Dị ứng thời tiết;
• Dị ứng thức ăn;
• Hen phế quản;
• Viêm mũi dị ứng;
• Đặc biệt là người bị dị ứng với thuốc...

Việc sử dụng thuốc không đúng theo chỉ định của bác sĩ, không đọc kỹ hướng dẫn sử dụng trước khi dùng, dùng quá liều cho phép, dùng kết hợp nhiều loại thuốc cùng một lúc, dùng thuốc trong thời gian kéo dài hay việc kết hợp nhiều loại thuốc một lần mà không biết chúng có những tương tác gây hại, những tương tác lẫn nhau này cũng dễ gây dị ứng thuốc.

Ai là người dễ bị dị ứng thuốc kháng sinh?

Mặc dù ai cũng có thể có phản ứng dị ứng với thuốc kháng sinh nhưng có một vài yếu tố có thể làm tăng nguy cơ, bao gồm:

• Có tiền sử dị ứng với các chất khác, chẳng hạn như dị ứng thực phẩm hoặc sốt hoa cỏ (hay còn gọi là Hay fever).
• Có phản ứng dị ứng với một vài loại thuốc khác.
• Tiền sử gia đình có người bị dị ứng với các loại thuốc khác nhau.
• Thường xuyên tiếp xúc với các loại kháng sinh như: Dùng ở liều lượng cao, dùng lặp đi lặp lại hoặc dùng để điều trị trong thời gian dài.
• Một số bệnh thường liên quan đến các phản ứng dị ứng thuốc, chẳng hạn như nhiễm HIV hoặc virus Epstein-Barr.

Cách xử trí khi bị dị ứng thuốc kháng sinh

Không chỉ khi bị dị ứng thuốc mà khi bị dị ứng bất cứ loại thực phẩm hoặc chất nào, bệnh nhân cũng không được chủ quan. Nhanh chóng gọi đến các trung tâm y tế gần nhất để được cấp cứu kịp thời. Đặc biệt là khi thấy xuất hiện các triệu chứng sốc phản vệ như:

• Cảm thấy khó thở hoặc thở khò khè;
• Khó nói, khàn tiếng;
• Nhận thấy đường thở hoặc cơ thắt trong cổ họng dần bị đóng lại;
• Cổ họng, môi, lưỡi bị sưng;
• Tim đập nhanh, loạn nhịp;
• Mất ý thức;
• Cơ thể bồn chồn, khó thở;
• Đau bụng, buồn nôn và nôn.

Song song với đó, hãy thực hiện các bước xử lý tiếp theo sau:

• Ngưng ngay việc sử dụng các loại kháng sinh gây hoặc nghi ngờ gây dị ứng.
• Dùng thuốc epinephrine tự động tiêm ngay vào phần bắp đùi phía ngoài của bệnh nhân, nếu cần thiết có thể chích qua quần áo.
• Đặt người bệnh nằm ngửa, tư thế đầu thấp, chân cao. Trường hợp bị buồn nôn muốc ói nên thay đổi tư thế cho người bệnh. Hãy để người bệnh nằm nghiêng sang một bên chứ không được ngồi hoặc đứng dậy.
• Không để bệnh nhân ở một mình.
• Nếu sau liều epinephrine đầu tiên, các triệu chứng vẫn không cải thiện, có thể lặp lại liều tiếp theo sau 5 - 15 phút, tùy vào đáp ứng lâm sàng và chỉ định của bác sĩ.

Cách sử dụng Epinephrine tự động

Sau khi bênh nhân được đưa đến bệnh viện, các bác sĩ sẽ tiến hành xử lý và cấp cứu cho bệnh nhân thông qua các bước sau:

• Tuyệt đối không để bệnh nhân tiếp xúc với các loại thuốc đã gây nên hiện tượng dị ứng cho bản thân họ và hạn chế sử dụng các loại thuốc khác cùng nhóm.
• Có thể sử dụng các thuốc kháng histamin H1 thế hệ 2 như cetirizin, loratadin, fexofenadin để hỗ trợ điều trị triệu chứng nhẹ.
• Trường hợp bị dị ứng thuốc nặng hơn có thể kết hợp với các thuốc corticoid như prednisolon, methylprednisolon tiêm truyền.
• Đồng thời cũng nên phối hợp với các thuốc điều trị triệu chứng cho bệnh nhân.
• Trong sốc phản vệ, cần bù dịch nhanh qua đường tĩnh mạch để chống tụt huyết áp. Thuốc lợi tiểu không được khuyến cáo sử dụng trong giai đoạn cấp, vì có thể làm giảm thể tích tuần hoàn và làm nặng thêm tình trạng huyết động.
• Trong trường hợp bắt buộc phải dùng kháng sinh ở người có tiền sử dị ứng, cần tham khảo ý kiến bác sĩ chuyên khoa dị ứng để lựa chọn loại kháng sinh khác nhóm, và có thể cần thử phản ứng hoặc giải mẫn cảm.

Để phòng ngừa sốc phản vệ có thể xảy ra, cần chú ý và xử trí kịp thời các trường hợp bị đỏ da, hội chứng Stevens-Johnson, hội chứng Lyell.

Chẩn đoán dị ứng thuốc: Việc xác định chính xác nguyên nhân dị ứng cần có sự tham gia của bác sĩ chuyên khoa dị ứng-miễn dịch. Các kỹ thuật như test da (skin prick test, intradermal test), test thử liều (drug challenge test), hoặc xét nghiệm máu định lượng IgE đặc hiệu có thể được chỉ định. Trong trường hợp bắt buộc phải dùng thuốc đã gây dị ứng trước đó, giải mẫn cảm (desensitization) có thể được thực hiện trong môi trường y tế có kiểm soát.

Phòng ngừa nguy cơ dị ứng thuốc kháng sinh

Dị ứng thuốc kháng sinh có thể dẫn đến nhiều vấn đề nghiêm trọng, thậm chí có thể đe dọa đến tính mạng con người. Do đó, hãy thực hiện tốt các biện pháp phòng ngừa để tránh bị dị ứng. Dưới đây là các biện pháp phòng ngừa dị ứng thuốc kháng sinh mà các bạn có thể tham khảo:

• Tuyệt đối không sử dụng lại các loại thuốc kháng sinh gây ra dị ứng hoặc nghi ngờ gây ra trường hợp dị ứng.
• Không sử dụng lại thuốc kháng sinh đã từng gây dị ứng. Việc tránh thực phẩm gây dị ứng không ảnh hưởng đến nguy cơ dị ứng với thuốc kháng sinh, trừ trường hợp có đáp ứng chéo rất hiếm gặp.
• Trước khi dùng kháng sinh, cần thông báo với bác sĩ hoặc nhân viên y tế về tất cả các loại thuốc mà bản thân đang sử dụng. Đặc biệt là những loại thuốc hoặc các chất đã từng gây dị ứng.
• Có thể sử dụng vòng đeo tay chuyên biệt để giúp các nhân viên y tế nắm được tình trạng dị ứng của bạn.
• Nếu là một người có cơ địa khá nhạy cảm, mang theo epinephrine bên mình là điều nên làm. Các bác sĩ sẽ hướng dẫn cho bạn cách sử dụng ống tiêm và thiết bị bơm epinephrine tự động. Điều này sẽ giúp bạn chủ động hơn trong việc điều trị cho bản thân khi chưa tìm được sự trợ giúp từ nhân viên y tế.

Dị ứng thuốc kháng sinh là tình trạng nghiêm trọng có thể đe dọa tính mạng nếu không được nhận biết và xử trí kịp thời. Việc sử dụng kháng sinh cần tuân thủ đúng chỉ định của bác sĩ để đảm bảo hiệu quả điều trị và hạn chế tối đa nguy cơ phản ứng bất lợi, đặc biệt ở những người có cơ địa dị ứng. Hy vọng những thông tin trên sẽ giúp bạn nâng cao hiểu biết và chủ động hơn trong việc bảo vệ sức khỏe cho bản thân và gia đình.