Parasocial là gì? Hiểu đúng để không lệch cảm xúc

Parasocial là gì? Đây là thuật ngữ ngày càng được nhắc đến trong thời đại mạng xã hội bùng nổ. Mối quan hệ “một chiều” này có thể mang lại cảm giác gắn kết, đồng cảm và động lực, nhưng đồng thời cũng tiềm ẩn nhiều mặt trái như lệ thuộc cảm xúc hay kỳ vọng sai lệch. Trong bài viết, chúng ta sẽ cùng tìm hiểu rõ parasocial relationship là gì, cách nó hình thành, cũng như những ưu và nhược điểm để bạn có cái nhìn đầy đủ và tỉnh táo hơn trước hiện tượng này.

Parasocial là gì?

Trong bối cảnh truyền thông số phát triển mạnh mẽ, khái niệm parasocial relationship ngày càng được nhắc đến khi người dùng hình thành sự gắn kết cảm xúc với một cá nhân họ chưa từng tiếp xúc trực tiếp. Đây là mối quan hệ một chiều, trong đó người theo dõi dành thời gian, sự quan tâm và thậm chí cảm xúc mạnh mẽ cho một nhân vật công chúng, trong khi đối tượng này hoàn toàn không nhận biết sự tồn tại của họ. Thuật ngữ được Horton và Wohl giới thiệu từ năm 1956 để mô tả kiểu quan hệ mang tính tưởng tượng giữa khán giả và người nổi tiếng trên truyền thông.

Trong lĩnh vực y khoa, tâm lý sức khỏe, parasocial được xem như một dạng phản ứng cảm xúc có thể mang cả lợi ích và rủi ro. Mối liên kết này giúp một số người giảm căng thẳng, tăng cảm giác được đồng hành, nhưng nếu phụ thuộc quá mức, nó có thể ảnh hưởng đến hành vi, nhận thức và sức khỏe tinh thần.

Parasocial relationship: Lành mạnh hay gây hại?

Parasocial relationship không chỉ đơn giản là sự hâm mộ đơn phương, tác động của nó phụ thuộc vào mức độ, bối cảnh và nhu cầu cảm xúc của từng cá nhân. Trong môi trường truyền thông hiện đại, nơi nhân vật công chúng hiện diện dày đặc, mối quan hệ này có thể vừa hỗ trợ sức khỏe tinh thần vừa tiềm ẩn nguy cơ ảnh hưởng đến nhận thức và hành vi. Dưới đây là những lợi ích và hạn chế của mối quan hệ này:

Lợi ích

• Cải thiện cảm giác thuộc về: Các mối liên kết này có thể tăng tự tin, nâng cao cảm nhận về năng lực cá nhân và tạo cảm giác được kết nối xã hội.
• Giảm cô đơn: Trong các tình huống cách ly, giãn cách hoặc thiếu hỗ trợ xã hội (như giai đoạn COVID-19), nhân vật truyền thông đóng vai trò như “đại diện xã hội” giúp lấp đầy khoảng trống tương tác.
• Tăng kết nối trong đời thật: Việc nhiều người cùng yêu thích một nhân vật giúp tạo chủ đề trò chuyện lành mạnh, củng cố mối quan hệ trong gia đình hoặc bạn bè.
• Hình thành cộng đồng tích cực: Các nhóm fan online/offline xây dựng kết nối thực tế, hỗ trợ lẫn nhau và mang lại lợi ích xã hội cho người tham gia.

Hạn chế

• Tác động đến hành vi và nhận thức: Nghiên cứu cho thấy mối quan hệ đơn chiều với người nổi tiếng có thể ảnh hưởng đến quan điểm chính trị, quyết định bỏ phiếu và xu hướng tiêu dùng.
• Định kiến giới và khuôn mẫu xã hội: Việc lý tưởng hóa nhân vật công chúng có thể củng cố hoặc tạo mới các khuôn mẫu giới thiếu thực tế.
• Suy giảm niềm tin xã hội: Một số đối tượng có thể điều chỉnh mức độ tin tưởng vào các nhóm như bác sĩ, nhà khoa học dựa trên quan điểm của thần tượng thay vì dựa trên bằng chứng.
• Nguy cơ giảm tương tác thực tế: Khi cá nhân phụ thuộc quá mức vào kết nối một chiều, họ có thể thu hẹp giao tiếp xã hội thật, ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần dài hạn.

Dấu hiệu cho thấy mối quan hệ cận xã hội không lành mạnh

Mặc dù phần lớn parasocial relationship (mối quan hệ cận xã hội) mang tính vô hại và thậm chí hỗ trợ cảm xúc, chúng vẫn có thể trở nên lệch chuẩn khi cá nhân dành quá nhiều thời gian, sự chú ý hoặc cảm xúc cho một nhân vật không hề biết đến sự tồn tại của mình. Dưới đây là những dấu hiệu cảnh báo thường gặp:

• Ưu tiên sự gắn bó một chiều hơn các mối quan hệ thực tế: Cá nhân bắt đầu xa cách bạn bè, giảm tương tác xã hội, từ chối hoạt động đời thường để theo dõi thần tượng hoặc nhân vật yêu thích.
• Dành quá nhiều thời gian theo dõi hoặc tìm kiếm thông tin: Việc cập nhật mọi hoạt động của nhân vật trở thành hành vi ám ảnh, ảnh hưởng đến sinh hoạt, chất lượng giấc ngủ hoặc hiệu suất lao động.
• Xuất hiện hành vi xâm phạm ranh giới: Bình luận quá mức, nhắn tin nhiều lần, cố tiếp cận đời tư.
• Phụ thuộc cảm xúc và đánh mất quan điểm cá nhân: Cảm xúc lên xuống phụ thuộc hoàn toàn vào lời nói hoặc hành vi của thần tượng.
• Cảm giác cô đơn hoặc tách rời xã hội: Cá nhân cảm thấy cô lập trong đời thực, giảm động lực tiếp xúc người thật.

Nếu các dấu hiệu trên kéo dài, người bệnh nên tìm đến chuyên gia tâm lý để được hỗ trợ về kỹ năng kết nối, thiết lập ranh giới và xây dựng các mối quan hệ an toàn hơn.

Làm sao để mối quan hệ này lành mạnh?

Một mối quan hệ cận xã hội lành mạnh giúp cá nhân tận dụng lợi ích tâm lý mà không đánh mất sự cân bằng trong cuộc sống thực. Một số nguyên tắc giúp duy trì sự lành mạnh:

• Giới hạn thời gian tiếp xúc: Theo dõi thần tượng ở mức vừa phải, tránh để hoạt động giải trí chiếm toàn bộ thời gian học tập, làm việc hoặc nghỉ ngơi.
• Nhận thức rằng thần tượng cũng là con người: Hiểu rằng họ có cuộc sống riêng, có sai sót và không tồn tại để đáp ứng kỳ vọng của fan.
• Không can thiệp vào đời sống cá nhân: Tôn trọng quyền riêng tư và ranh giới, tránh soi mói, phán xét hoặc phản ứng cực đoan khi có thông tin đời tư.
• Biến việc “đu idol” thành động lực: Khai thác yếu tố tích cực như học ngoại ngữ, mở rộng cộng đồng, nâng cao kỹ năng giao tiếp khi tham gia fanclub.
• Duy trì các mối quan hệ đời thật: Đảm bảo sự kết nối xã hội, tránh để parasocial relationship thay thế hoàn toàn tương tác thực tế.

Hy vọng bài viết đã giúp bạn hiểu rõ hơn parasocial, từ đó nhận diện được ranh giới phù hợp để duy trì sự cân bằng giữa thế giới ảo và các mối quan hệ đời thật. Khi được xây dựng đúng cách, parasocial relationship hoàn toàn có thể trở thành nguồn năng lượng tích cực thay vì gánh nặng tâm lý.