Dây thần kinh số 5​: Cấu trúc, chức năng và các rối loạn thường gặp

Dây thần kinh số 5 là một trong những dây thần kinh sọ lớn và phức tạp nhất. Nó đảm nhận cả chức năng cảm giác vùng mặt lẫn vận động các cơ nhai, đóng vai trò quan trọng trong sinh hoạt hằng ngày. Việc hiểu rõ cấu tạo và chức năng và các rối loạn thường gặp của dây thần kinh này là việc làm cần thiết.

Vị trí dây thần kinh số 5 nằm ở đâu?

Dây thần kinh số 5, hay còn gọi là dây thần kinh sinh ba (Trigeminal nerve), là một trong 12 đôi dây thần kinh sọ thuộc hệ thần kinh ngoại biên. Đây là dây thần kinh có chức năng kép, vừa đảm nhiệm vai trò cảm giác (truyền tín hiệu từ mặt, răng, miệng, mũi, mắt về não), vừa tham gia vào chức năng vận động (điều khiển cơ nhai). Nhờ hoạt động của dây thần kinh này, con người có thể cảm nhận được các kích thích trên vùng mặt và thực hiện các động tác nhai, cắn, nghiền thức ăn.

Về mặt giải phẫu, dây thần kinh số 5 xuất phát từ mặt trước bên của cầu não, gồm một rễ cảm giác lớn và một rễ vận động nhỏ. Rễ cảm giác đi vào một hạch thần kinh quan trọng gọi là hạch Gasser (hạch sinh ba), nằm trong hố Meckel tại nền sọ giữa. Từ hạch này, dây thần kinh phân chia thành ba nhánh chính: Nhánh mắt (V1), nhánh hàm trên (V2) và nhánh hàm dưới (V3), đảm nhiệm việc chi phối cảm giác và vận động cho nhiều vùng trên khuôn mặt. Cụ thể:

• Nhánh mắt (V1 – Ophthalmic nerve): Dẫn truyền cảm giác từ trán, da đầu, mi mắt, giác mạc và một phần mũi.
• Nhánh hàm trên (V2 – Maxillary nerve): Chi phối cảm giác vùng má, môi trên, răng hàm trên, xoang và khẩu cái.
• Nhánh hàm dưới (V3 – Mandibular nerve): Đảm nhận cả chức năng cảm giác (cằm, môi dưới, răng hàm dưới, một phần tai và miệng) và vận động (điều khiển các cơ nhai, cơ căng màng nhĩ, cơ căng vòm khẩu cái, cơ hàm móng và bụng trước cơ hai bụng).

Chức năng của dây thần kinh số 5

Dây thần kinh này đảm nhận các chức năng quan trọng ở vùng đầu mặt như:

Chức năng cảm giác

Dây thần kinh số 5 là dây thần kinh cảm giác chính của vùng mặt. Nhờ hệ thống sợi thần kinh phân bố rộng, nó giúp con người cảm nhận các kích thích như đau, nóng, lạnh, chạm nhẹ tại nhiều vị trí: Da mặt, giác mạc mắt, niêm mạc mũi, xoang, răng và lợi. Đây là cơ chế quan trọng giúp cơ thể nhận biết và phản ứng kịp thời trước những tác động từ môi trường bên ngoài.

Chức năng vận động

Dây thần kinh số 5 còn đóng vai trò vận động, đặc biệt là trong quá trình nhai. Nhánh hàm dưới (V3) chi phối hoạt động của các cơ nhai gồm: Cơ cắn, cơ thái dương và cơ chân bướm. Nhờ vậy, chúng ta có thể thực hiện các động tác nhai, nghiền, cắn thức ăn một cách linh hoạt và hiệu quả, hỗ trợ cho hệ tiêu hóa hoạt động trơn tru.

Phản xạ thần kinh

Ngoài hai chức năng chính kể trên, dây thần kinh số 5 còn tham gia vào nhiều phản xạ thần kinh quan trọng. Đầu tiên phải kể đến là phản xạ giác mạc: Khi giác mạc bị chạm nhẹ, mắt sẽ tự động nhắm lại để bảo vệ. Dây thần kinh này còn góp phần vào phản xạ cắn, giúp điều chỉnh lực cắn trong quá trình ăn uống, tránh gây tổn thương cho răng và mô mềm.

Các rối loạn thường gặp ở dây thần kinh số 5

Giống như bất kỳ dây thần kinh nào khác trên cơ thể con người, dây thần kinh sinh ba cũng có thể gặp phải một số vấn đề như:

Đau dây thần kinh sinh ba

Đau dây thần kinh số 5 là rối loạn thường gặp nhất với biểu hiện là những cơn đau dữ dội, đột ngột, như điện giật. Cơn đau thường khu trú ở một bên mặt, đặc biệt tại vùng má, cằm hoặc quanh mắt. Cảm giác đau có thể khởi phát khi chạm nhẹ, nói chuyện, ăn uống hay thậm chí chỉ cần gió thổi qua mặt. Tìm hiểu về đau dây thần kinh số 5 giúp bạn nhận biết sớm dấu hiệu và điều trị kịp thời.

Tổn thương hoặc liệt dây thần kinh số 5

Khi dây thần kinh số 5 bị tổn thương, người bệnh có thể gặp tê liệt cảm giác ở một phần hoặc toàn bộ vùng mặt, mất khả năng cảm nhận đau, nóng, lạnh. Ngoài ra, nhánh vận động của dây thần kinh số 5 chi phối các cơ nhai cũng có thể bị ảnh hưởng, dẫn đến khó nhai, yếu cơ cắn, gây trở ngại trong ăn uống và phát âm.

Các rối loạn của dây thần kinh số 5 có thể bắt nguồn từ nhiều nguyên nhân như:

• Chèn ép mạch máu tại gốc dây thần kinh, làm gián đoạn tín hiệu thần kinh.
• Khối u trong não hoặc vùng nền sọ gây đè ép.
• Đa xơ cứng (MS) - một bệnh lý tự miễn phá hủy lớp myelin bảo vệ sợi thần kinh.
• Chấn thương sọ não để lại di chứng.
• Nhiễm trùng thần kinh trung ương hoặc vùng mặt, xoang.

Phương pháp điều trị rối loạn dây thần kinh số 5

Bạn nên đến cơ sở y tế chuyên khoa thần kinh khi xuất hiện các dấu hiệu của các rối loạn liên quan đến dây thần kinh số 5 như: Cơn đau mặt dữ dội, kéo dài, cảm giác tê bì hoặc mất cảm giác một bên mặt, khó nhai, khó nuốt, hoặc co giật cơ mặt bất thường. Ngoài ra, nếu kèm theo các triệu chứng thần kinh khác như chóng mặt, nhìn mờ, yếu cơ, người bệnh tuyệt đối không nên chủ quan vì có thể liên quan đến bệnh lý nguy hiểm.

Điều trị các rối loạn dây thần kinh số 5 thường gồm các phương pháp như:

Điều trị nội khoa

Phần lớn trường hợp đau dây thần kinh số 5 được kiểm soát bằng thuốc. Các nhóm thuốc thường được sử dụng gồm: Thuốc giảm đau để giảm triệu chứng đau cấp, thuốc chống co giật như Carbamazepine, Gabapentin, Oxcarbazepine, giúp ổn định dẫn truyền thần kinh, làm giảm cơn đau nhói đột ngột. Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể kê thêm thuốc giãn cơ hoặc thuốc chống trầm cảm để hỗ trợ kiểm soát đau mạn tính.

Bấm huyệt hỗ trợ giảm đau dây thần kinh số 5

Bấm huyệt là liệu pháp thuộc Y học cổ truyền được áp dụng hỗ trợ giảm đau trong trường hợp đau dây thần kinh sinh ba, song chưa có đủ bằng chứng y học hiện đại để khẳng định hiệu quả, nên được dùng như phương pháp bổ trợ và chỉ thực hiện theo hướng dẫn chuyên môn.

Thầy thuốc tác động vào các huyệt như Hợp cốc, Giáp xa, Thái dương, Ế phong… giúp thư giãn cơ, khai thông kinh lạc và làm dịu cảm giác đau. Phương pháp này thường áp dụng bổ trợ cùng thuốc hoặc vật lý trị liệu, góp phần nâng cao hiệu quả điều trị.

Điều trị ngoại khoa

Khi điều trị bằng thuốc không mang lại hiệu quả, bác sĩ có thể chỉ định các phương pháp can thiệp như:

• Phẫu thuật giải ép vi mạch giúp giải phóng mạch máu chèn ép lên dây thần kinh số 5.
• Đốt hạch Gasser bằng sóng radio để phá hủy chọn lọc sợi thần kinh gây đau, giảm triệu chứng trong thời gian dài.
• Phẫu thuật Gamma Knife (xạ phẫu bằng dao gamma) sử dụng tia bức xạ chính xác cao để tác động vào rễ thần kinh, ít xâm lấn, phù hợp cho người cao tuổi hoặc có bệnh nền.

Phục hồi chức năng

Phục hồi chức năng sau điều trị rối loạn dây thần kinh số 5 đóng vai trò quan trọng trong việc giúp bệnh nhân lấy lại chức năng sinh hoạt thường ngày. Các biện pháp gồm tập vận động cơ mặt nhằm duy trì sự linh hoạt và cân đối, trị liệu đau thần kinh để giảm khó chịu, kết hợp massage nhẹ nhàng giúp cải thiện tuần hoàn và hạn chế co cứng cơ.

Dây thần kinh số 5 không chỉ chi phối cảm giác mà còn trực tiếp ảnh hưởng đến hoạt động nhai nuốt và chất lượng cuộc sống. Nhận biết sớm các triệu chứng bất thường liên quan đến dây thần kinh này và thăm khám đúng chuyên khoa sẽ giúp ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm, bảo vệ sức khỏe thần kinh một cách tốt nhất.