Chóng mặt là gì? Nguyên nhân gây bệnh, phương pháp điều trị và nguyên tắc phòng ngừa

Chóng mặt là gì? 

Chóng mặt là một thuật ngữ bệnh nhân thường sử dụng để mô tả các cảm giác:

• Ngất xỉu (cảm giác sắp ngất);

• Đầu óc nhẹ bẫng;

• Cảm giác mất thăng bằng hoặc loạng choạng;

• Cảm giác mơ hồ không rõ ràng hoặc như đang bơi;

• Cảm giác quay cuồng.

Chóng mặt là cảm giác giả tạo rằng bản thân hoặc môi trường đang chuyển động. Thông thường, bệnh nhân cảm nhận được chuyển động quay tròn nhưng một số người khác lại cảm thấy bị kéo sang một bên. Chóng mặt không phải là một chẩn đoán mà là mô tả một cảm giác.

Cả hai cảm giác có thể đi kèm là buồn nôn và nôn hoặc khó giữ thăng bằng, dáng đi hoặc cả hai.

Có lẽ vì những cảm giác này khó diễn tả bằng lời nên bệnh nhân thường sử dụng “chóng mặt”, “chóng mặt” và các thuật ngữ khác thay thế cho nhau và không thống nhất. Những bệnh nhân khác nhau có cùng một rối loạn cơ bản có thể mô tả các triệu chứng của họ rất khác nhau. Một bệnh nhân thậm chí có thể đưa ra các mô tả khác nhau về cùng một cơn “chóng mặt” trong một lần khám cụ thể tùy thuộc vào cách đặt câu hỏi.

Chóng mặt có thể gây khó chịu và thậm chí mất khả năng lao động, đặc biệt khi đi kèm với buồn nôn và nôn. Các triệu chứng gây ra các vấn đề cụ thể cho những người đang làm công việc cần độ chính xác cao hoặc nguy hiểm như lái xe, lái máy bay hoặc vận hành máy móc hạng nặng.

Chóng mặt chiếm khoảng 5 - 6% các lần khám bệnh, xảy ra ở mọi lứa tuổi nhưng trở nên phổ biến hơn khi tuổi tác ngày càng cao. Chóng mặt có thể tạm thời hoặc mãn tính. Chóng mặt mãn tính được định nghĩa là kéo dài > 1 tháng, phổ biến hơn ở những người lớn tuổi.

Những dấu hiệu và triệu chứng của chóng mặt

Những người bị chóng mặt có thể mô tả cảm giác như sau:

• Cảm giác sai về chuyển động hoặc quay (chóng mặt).

• Lâng lâng hoặc cảm thấy yếu ớt.

• Không ổn định hoặc mất thăng bằng.

• Cảm giác bồng bềnh, khó chịu hoặc nặng đầu.

Những cảm giác này xuất hiện hoặc trở nên tồi tệ hơn khi đi bộ, đứng lên hoặc quay đầu. Chóng mặt có thể kèm theo buồn nôn đột ngột hoặc nghiêm trọng đến mức cần phải ngồi hoặc nằm xuống. Cơn chóng mặt có thể kéo dài vài giây hoặc vài ngày và tái diễn.

Biến chứng có thể gặp khi mắc bệnh chóng mặt

Chóng mặt làm tăng nguy cơ ngã và bị thương. Chóng mặt khi lái xe hoặc vận hành máy móc hạng nặng làm tăng khả năng xảy ra tai nạn. Bệnh nhân cũng có thể gặp phải hậu quả lâu dài nếu bệnh lý đang mắc phải gây ra chóng mặt không được điều trị.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Nếu có bất kỳ triệu chứng nào nêu trên xảy ra, bạn nên liên hệ ngay với bác sĩ để được kiểm tra và tư vấn. Chẩn đoán và điều trị sớm sẽ giảm nguy cơ tăng nặng của bệnh và giúp bạn mau chóng hồi phục sức khỏe.

Nguyên nhân dẫn đến chóng mặt

Có rất nhiều nguyên nhân gây chóng mặt như do tổn thương cấu trúc (chấn thương, khối u, thoái hóa), mạch máu, nhiễm trùng, nhiễm độc (bao gồm cả liên quan đến thuốc) và vô căn, nhưng chỉ có một tỷ lệ nhỏ các trường hợp là do nghiêm trọng rối loạn.

Các nguyên nhân phổ biến nhất gây chóng mặt kèm theo hoa mắt liên quan đến một số thành phần trong hệ thống tiền đình ngoại biên:

• Chóng mặt kịch phát do thay đổi tư thế mức độ nhẹ;

• Bệnh Ménière;

• Viêm thần kinh tiền đình;

• Viêm mê nhĩ.

Các nguyên nhân khác bao gồm rối loạn tiền đình trung ương (thường gặp nhất là chứng đau nửa đầu), rối loạn có ảnh hưởng rộng hơn đến chức năng não, rối loạn tâm thần hoặc rối loạn ảnh hưởng đến đầu vào vùng thị giác hoặc cảm thụ; nhưng đôi khi cũng không tìm ra nguyên nhân.

Các nguyên nhân phổ biến nhất của chóng mặt không kèm hoa mắt ít rõ ràng hơn, nhưng chúng thường không phải do tai biến và có thể là:

• Tác dụng của thuốc;

• Đa yếu tố hoặc vô căn.

Các rối loạn không liên quan đến thần kinh có ảnh hưởng rộng hơn đến chức năng não đôi khi biểu hiện bằng chóng mặt và hiếm khi là hoa mắt. Những rối loạn này thường liên quan đến việc cung cấp không đủ oxy, glucose do hạ huyết áp, giảm oxy máu, thiếu máu hoặc hạ đường huyết; bệnh nhân có thể bị ngất nếu nghiêm trọng.

Ngoài ra, những thay đổi nội tiết tố (ví dụ bệnh tuyến giáp, kinh nguyệt, mang thai) cũng có thể gây chóng mặt. Nhiều loại thuốc kích hoạt thần kinh trung ương gây chóng mặt không mà phụ thuộc vào bất kỳ tác dụng độc hại nào trên hệ thống tiền đình.

Đôi khi, chóng mặt và hoa mắt có thể do tâm lý. Bệnh nhân bị chóng mặt tư thế tri giác dai dẳng (PPPD, chóng mặt kéo dài hơn ba tháng không thể giải thích nguyên nhân), rối loạn hoảng sợ, hội chứng tăng thông khí, lo âu hoặc trầm cảm có thể xuất hiện kèm theo chóng mặt.

Ở những bệnh nhân lớn tuổi, chóng mặt thường do nhiều yếu tố thứ phát do tác dụng ngoại ý của thuốc và khả năng thị giác, tiền đình và nhận thức bị giảm sút do tuổi tác. Hai trong số những nguyên nhân cụ thể phổ biến nhất là các rối loạn của tai trong: Chóng mặt tư thế kịch phát lành tính và bệnh Ménière.

Những ai có nguy cơ mắc phải chóng mặt?

Mọi đối tượng đều có nguy cơ bị chóng mặt, đặc biệt là người cao tuổi, bệnh nhân đang mắc các bệnh lý thần kinh.

Yếu tố làm tăng nguy cơ mắc phải chóng mặt

Một số yếu tố làm tăng nguy cơ mắc chóng mặt, bao gồm:

• Tuổi tác: Người lớn tuổi dễ mắc các bệnh lý gây chóng mặt (đặc biệt là cảm giác mất thăng bằng) và cũng có thể dùng các loại thuốc nghi ngờ gây chóng mặt.
• Từng xuất hiện cơn chóng mặt gần đây: Nếu đã từng bị chóng mặt trước đây, có nhiều khả năng bị chóng mặt trong tương lai.

Phương pháp xét nghiệm và chẩn đoán chóng mặt

Bệnh sử

Điều tra tiền sử bệnh cần bao gồm cảm giác nhận cảm bằng những câu hỏi mở ngắn gọn, cụ thể về cảm giác chòng chành, chóng mặt, mất cân bằng, nhưng những cố gắng để phân loại cảm giác của bệnh nhân là không cần thiết. Các câu hỏi có thể sử dụng để hỗ trợ chẩn đoán:

• Mức độ nghiêm trọng, đặc điểm của cơn chóng mặt đầu tiên và các cơn tiếp theo.

• Các triệu chứng xảy ra liên tục hoặc nhiều lần.

• Tính chất cơn chóng mặt, tần suất và thời gian.

• Các tác nhân tăng và làm giảm (tức là do sự thay đổi vị trí của cơ thể/đầu).

• Các triệu chứng liên quan đến tai (ví dụ: Nghe kém, đầy tai, ù tai).

• Mức độ nghiêm trọng của các bệnh lý liên quan.

• Có một biến cố duy nhất, bất ngờ gây chóng mặt cấp tính hoặc có chóng mặt mãn tính và tái phát.

• Cơn đầu tiên có nghiêm trọng nhất (khủng hoảng tiền đình).

• Các cơn cuối kéo dài bao lâu, và điều gì kích hoạt và làm trầm trọng thêm chúng.

Bệnh nhân nên được hỏi cụ thể về chuyển động đầu, phát sinh, đang trong tình huống lo lắng hoặc căng thẳng và kỳ kinh nguyệt. Các triệu chứng quan trọng liên quan bao gồm buồn nôn và nôn mửa, nghe kém, ù tai, nhức đầu, thị lực kém, yếu chi và khó đi lại. Ước tính mức độ nghiêm trọng của chóng mặt tác động lên cuộc sống của bệnh nhân.

Thăm khám toàn thân tìm kiếm triệu chứng của các rối loạn căn nguyên, bao gồm các triệu chứng như: Đau ngực, đánh trống ngực, hoặc cả hai (bệnh tim); phân sẫm màu (thiếu máu do xuất huyết tiêu hóa); nhiễm trùng đường hô hấp trên (rối loạn tai trong); khó thở (bệnh phổi); và sự thay đổi trọng lượng, sợ nóng hoặc sợ lạnh (bệnh tuyến giáp).

Lưu ý nếu bệnh nhân bị đau nửa đầu, bệnh tiểu đường, bệnh tim hoặc phổi, có chấn thương đầu gần đây (thường là khai thác tiền sử), sử dụng thuốc và rượu. Ngoài việc xác định tất cả các loại thuốc hiện tại, tiền sử dùng thuốc, những thay đổi gần đây về thuốc, liều hoặc cả hai.

Khám thực thể

Kiểm tra các dấu hiệu sinh tồn, bao gồm mạch nhanh hoặc không đều, sốt, huyết áp tư thế nằm và đứng. Ghi nhận bất kỳ sự giảm huyết áp nào khi đứng lên (hạ huyết áp tĩnh mạch) và liệu đứng có gây ra triệu chứng. Nếu đứng gây kích hoạt khởi phát triệu chứng, cần phân biệt với những triệu chứng do chuyển động đầu bằng cách xoay bệnh nhân nằm ngửa cho đến khi các triệu chứng biến mất và sau đó xoay đầu.

Khám tai mũi họng và khám thần kinh: Khi bệnh nhân nằm ngửa, kiểm tra hướng và thời gian của chứng rung giật nhãn cầu tự phát. 

Kiểm tra thính giác toàn phần, kiểm tra ống tai tìm dị vật tai, màng nhĩ, các dấu hiệu nhiễm trùng hoặc thủng.

Kiểm tra chức năng não bằng phương pháp đánh giá bước đi, ngón tay chỉ mũi và test Romberg. Test bước đi Unterberger (hoặc Fukuda) giúp phát hiện tổn thương tiền đình một bên được thực hiện dưới sự hướng dẫn của các chuyên gia. 

Các dấu hiệu cảnh báo

Những phát hiện sau đây cần được đặc biệt quan tâm:

• Đau đầu hoặc cổ;

• Thất điều;

• Mất ý thức;

• Tổn thương thần kinh khu trú;

• Triệu chứng nặng, liên tục trong > 1 giờ.

Cận lâm sàng

Bệnh nhân xuất hiện cơn chóng mặt đột ngột, liên tục nên đo SpO₂ và xét nghiệm glucose mao mạch. 

Phụ nữ nên thử thai. 

Đo điện tâm đồ (hầu hết các bác sĩ đều chỉ định). 

Các xét nghiệm khác được thực hiện dựa trên kết quả, nhưng nói chung MRI tiêm đối quang từ được chỉ định cho bệnh nhân có các triệu chứng cấp tính kèm nhức đầu, bất thường thần kinh hoặc bất kỳ phát hiện khác gợi ý về nguyên nhân hệ thần kinh trung ương. Bệnh nhân có các triệu chứng mãn tính nên chỉ định MRI tiêm đối quang từ để tìm bằng chứng đột quỵ, bệnh đa xơ cứng, hoặc các tổn thương hệ thần kinh trung ương khác.

Bệnh nhân có kết quả xét nghiệm âm thanh nghe và chức năng tiền đình bất thường hoặc mơ hồ nên được kiểm tra chính thức với thính lực đồ và điện động nhãn đồ.

Đánh giá chức năng tim bằng điện tâm đồ, Holter huyết áp nếu nhịp tim bất thường, siêu âm tim và nghiệm pháp gắng sức.

Các xét nghiệm hiếm khi có ích, ngoại trừ những bệnh nhân bị chóng mặt mãn tính và nghe kém 2 bên được chỉ định xét nghiệm huyết thanh giang mai.

Phương pháp điều trị chóng mặt hiệu quả

Điều trị chóng mặt phải hướng vào nguyên nhân, bao gồm ngừng, giảm hoặc thay đổi bất kỳ loại thuốc gây bệnh.

Nếu rối loạn tiền đình xuất hiện và được cho là thứ phát sau bệnh Ménière, viêm dây thần kinh tiền đình, viêm mê cung thì thuốc ức chế thần kinh tiền đình hiệu quả nhất là diazepam (uống 2 - 5 mg mỗi 6 - 8 giờ, chóng mặt nặng có thể dùng liều cao hơn nhưng cần giám sát) hoặc thuốc uống kháng histamine/kháng cholinergic (ví dụ: Meclizine 25 - 50 mg x 3 lần/ngày). Tất cả các loại thuốc này có thể gây buồn ngủ, do đó hạn chế chỉ định cho một số bệnh nhân. 

Buồn nôn có thể được điều trị bằng prochlorperazine 10 mg tiêm bắp x 4 lần/ngày hoặc 25 mg đặt trực tràng x 2 lần/ngày. Chóng mặt tư thế kịch phát lành tính được điều trị bằng Nghiệm pháp Epley (định vị lại thạch nhĩ). Bệnh Ménière cần được điều trị bởi bác sĩ chuyên khoa tai mũi họng có kinh nghiệm, xử trí ban đầu bao gồm chế độ ăn ít muối và thuốc lợi tiểu tiết kiệm kali.

Bác sĩ có thể tiêm gentamicin vào tai trong để vô hiệu hóa chức năng cân bằng. Tai không bị ảnh hưởng sẽ đảm nhận chức năng đó.

Loại bỏ cơ quan cảm giác tai trong bằng thủ thuật cắt bỏ mê cung (hiếm khi được sử dụng) để vô hiệu hóa mê cung tiền đình trong tai bị ảnh hưởng. Tai còn lại đảm nhận chức năng giữ thăng bằng. Kỹ thuật này có thể được sử dụng nếu bệnh nhân bị mất thính lực nghiêm trọng và chóng mặt không đáp ứng với các phương pháp điều trị khác.

Liệu pháp cân bằng phục hồi chức năng tiền đình với các bài tập cụ thể để giúp hệ thống thăng bằng bớt nhạy cảm hơn với chuyển động. Nó được chỉ định cho những người bị chóng mặt do các bệnh lý về tai trong như viêm dây thần kinh tiền đình.

Tâm lý trị liệu có thể giúp ích cho những người bị chóng mặt do rối loạn lo âu.

Những thói quen sinh hoạt có thể giúp bạn hạn chế diễn tiến của Chóng mặt

Chế độ sinh hoạt:

• Đề phòng khả năng mất thăng bằng dẫn đến ngã và chấn thương nặng.

• Tránh di chuyển đột ngột và đi bộ bằng gậy để ổn định, nếu cần.

• Loại bỏ các nguy cơ vấp ngã như thảm trơn, dây điện lộ ra ngoài; đặt thảm chống trượt trên sàn nhà tắm và bồn tắm. Lắp đèn ở những nơi nguy hiểm để cung cấp đầy đủ ánh sáng trong nhà.

• Ngồi hoặc nằm xuống ngay lập tức khi cảm thấy chóng mặt. Nằm yên nhắm mắt trong phòng tối nếu đang bị chóng mặt nặng.

• Tránh lái xe ô tô hoặc vận hành máy móc hạng nặng nếu bị chóng mặt thường xuyên mà không có dấu hiệu báo trước.

• Tránh sử dụng caffeine, rượu, muối và thuốc lá. Sử dụng quá nhiều các chất này có thể làm trầm trọng thêm các dấu hiệu và triệu chứng.

• Uống đủ nước, ăn uống lành mạnh, ngủ đủ giấc và tránh căng thẳng.

• Nếu chóng mặt do thuốc, hãy nói chuyện với bác sĩ về việc ngừng thuốc hoặc giảm liều.

• Nếu chóng mặt kèm theo cảm giác buồn nôn, thử dùng thuốc kháng histamine không kê đơn, chẳng hạn như meclizine hoặc dimenhydrinate. Chúng có thể gây buồn ngủ. 

• Nếu chóng mặt do quá nóng hoặc mất nước, hãy nghỉ ngơi ở một nơi mát mẻ và uống nước hoặc đồ uống bổ sung điện giải.

Chế độ dinh dưỡng:

Hạn chế sử dụng:

• Thực phẩm chứa nhiều muối natri như như thịt nguội, xúc xích, thịt xông khói, khoai tây chiên, bánh quy giòn, nước sốt cà chua, vì gây tăng nguy cơ chóng mặt, mắc bệnh tim mạch, suy thận. Không nên tiêu thụ quá 2 - 3 g muối mỗi ngày. 

• Thực phẩm chứa nhiều đường góp phần kéo dài tình trạng chóng mặt, chỉ nên tiêu thụ mỗi ngày 6 muỗng cà phê (nữ giới) và 9 muỗng cà phê (nam giới). Bổ sung sữa ít chất béo hoặc ngũ cốc nguyên hạt để cân bằng lượng đường trong máu.

• Hạn chế uống rượu bia vì có thể kích thích buồn nôn, chóng mặt và đau đầu. 

Tăng cường bổ sung:

• Thực phẩm giàu vitamin C như rau lá màu xanh đậm, cam quýt, sơ ri, kiwi, dâu tây, xoài, đu đủ, dứa, ớt chuông, cà chua, bông cải xanh, khoai lang, củ cải trắng, bắp cải... cải thiện tình trạng chóng mặt.

• Vitamin B6 có trong ngũ cốc, thịt gà, thịt heo, cá hồi, cá ngừ, bơ đậu phộng, các loại đậu, chuối, quả óc chó, cải bó xôi, quả bơ... kích thích hệ thần kinh và hệ miễn dịch hoạt động hiệu quả, rất cần thiết để cơ thể tổng hợp protein và chuyển hóa tế bào máu. Vitamin B6 cải thiện chứng chóng mặt, đặc biệt là do tác dụng phụ của thuốc điều trị. 

• Gừng có chất làm tăng lưu lượng máu trong cơ thể, làm giảm đáng kể các triệu chứng liên quan đến chóng mặt. Có thể uống trà gừng, ăn kẹo gừng, nhai miếng gừng để giúp giảm chóng mặt.

Phương pháp phòng ngừa chóng mặt hiệu quả

Để phòng ngừa bệnh hiệu quả, bạn có thể tham khảo một số gợi ý dưới đây:

• Uống tối thiểu 8 ly nước và chất lỏng mỗi ngày để ngăn ngừa chóng mặt do thiếu nước, đặc biệt khi tập thể dục hoặc đang ở trong một môi trường nóng nực. Hạn chế dùng đồ uống chứa caffeine như chocolate, trà và cà phê vì có thể khiến đi tiểu nhiều hơn và làm trầm trọng tình trạng mất nước.

• Ngủ tối thiểu 6 - 8 giờ mỗi ngày, vì ngủ không đủ giấc có thể gây ra chóng mặt và buồn nôn cũng như ức chế khả năng tập trung. Không uống thức uống có chứa caffeine và tránh sử dụng máy tính, tivi và các thiết bị điện tử khác trước khi đi ngủ vì sẽ gây khó ngủ.

• Tập hít thở sâu để tăng lượng oxy lên não và ngăn ngừa chóng mặt. 

• Khi đói, lượng đường trong máu thấp và gây ra chóng mặt nên cần ăn một bữa ăn nhẹ như trái cây, sữa chua, ngũ cốc... để hạn chế tình trạng này.

• Vitamin trong cam chanh giúp làm tăng miễn dịch tự nhiên chống lại bệnh tật, cung cấp cho cơ thể năng lượng và làm hạn chế chóng mặt.

• Tập thể dục nhẹ nhàng có thể giúp kích thích hệ thống thần kinh, giúp tỉnh táo và minh mẫn hơn, làm giảm nhẹ chóng mặt và các triệu chứng liên quan khác. Nên lựa chọn bài tập phù hợp tình trạng sức khoẻ và khởi động kỹ trước khi bắt đầu.

• Massage giúp máu và oxy lưu thông khắp cơ thể, hiệu quả trong việc giúp ngăn chóng mặt.

• Chườm đá trên trán nếu ở trong môi trường nóng bức quá lâu, nhưng không nên chườm quá 10 phút.

• Nếu bị chóng mặt do tắc nghẽn xoang mũi, có thể nhỏ hoặc xịt dung dịch muối sinh lý vào mũi để làm giảm chất nhầy mũi và giảm chóng mặt.