Mướp khía: Dược liệu dân dã có mặt trong bữa cơm của mọi nhà

Mướp khía không chỉ là một loại rau quen thuộc trong ẩm thực Việt Nam mà còn chứa nhiều hợp chất có lợi cho sức khỏe, góp phần vào điều trị và phòng ngừa một số bệnh lý.

Đặc điểm cấu trúc và sinh trưởng của mướp khía

Hình dáng và đặc điểm của mướp khía

Mướp khía, có tên khoa học là Luffa acutangula, được biết đến với nhiều tên gọi khác như "mướp tàu" hay "ve hom" trong văn hóa dân gian. Đây là một loại cây thân leo, có khả năng sống quanh năm, chiều dài dây leo thường từ 3 – 6 mét với đường kính thân khoảng 2 cm, thân cây có nhiều rãnh dọc.

Lá mướp khía có hình tim, mép răng cưa, mọc so le, với kích thước trung bình khoảng 25 cm chiều rộng và 15 – 20 cm chiều dài.

Hoa mướp khía là hoa đơn tính, hoa đực mọc thành chùm, có màu vàng tươi và chứa 5 nhị. Hoa cái mọc đơn lẻ, vòi nhụy ngắn, có lông mềm màu vàng và có 3 núm nhỏ ở đầu nhụy.

Quả mướp khía có hình thon dài, chiều dài khoảng 30 – 40 cm và đường kính từ 7 – 10 cm. Đặc điểm nổi bật nhất của loại quả này là bề mặt có các gờ nổi dọc (thường có khoảng 10 cạnh). Khi chín, phần hạt bên trong chuyển sang màu đen, có bề mặt sần sùi.

Cây mướp khía ưa sáng, sinh trưởng mạnh trong điều kiện đất ẩm, nhiều dinh dưỡng. Cây thường ra quả từ tháng 4 đến tháng 6.

Phân bố và thu hoạch mướp khía

Mướp khía có nguồn gốc từ châu Á và châu Phi. Ngoài ra, nó cũng xuất hiện ở Madagascar, Nam Á, nơi có khí hậu nhiệt đới.

Tại Việt Nam, mướp khía được trồng phổ biến ở các tỉnh phía Nam và một số khu vực miền Trung, miền Bắc. Cây được sử dụng trong ẩm thực và y học cổ truyền.

Thời điểm thu hoạch: Quả mướp khía được thu hái vào mùa hè – thu. Khi quả chín, người dân thường loại bỏ vỏ và hạt, giữ lại phần xơ bên trong, còn gọi là "Ty qua lạc" trong Đông y.

Thành phần hóa học của mướp khía

Mướp khía là một nguồn dồi dào các loại protein thiết yếu như trichokirin, momordin, trichosanthin cùng với các triterpenoid nhóm A, B, C, D, E, F, G,... Hạt mướp chứa các thành phần như pentosan, chất béo, chất xơ, protein thô, đường khứ và tro. Rễ mướp khía có chứa cucurbitacin B và C.

Mướp khía và ứng dụng trong y học

Trong Đông y

Theo Đông y, mướp khía có vị ngọt, tính mát với nhiều công dụng:

• Dây mướp khía: Dây có thể được sử dụng để thông kinh, hoạt lạc, và chữa trị hiệu quả các triệu chứng như ho, viêm mũi, viêm khí quản, cũng như giảm đau lưng.
• Rễ: Bộ rễ của cây này có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, giúp điều trị viêm mũi, viêm xoang và các vết loét trên da.
• Hạt mướp khía: Hạt của quả mướp khía giúp tiêu nhiệt, nhuận táo, thông tiểu, hóa đàm, và có tính sát trùng.
• Lá: Lá cây có khả năng giải nhiệt, thanh mát, hỗ trợ điều trị mụn, chốc lở, ho khan, ho gà, cũng như giảm chảy máu ở các vết thương hở và tình trạng khát nước do nắng nóng.
• Xơ mướp: Phần xơ của mướp khía được áp dụng trong việc tiêu thũng, lợi tiểu, hoạt huyết, thông lạc, và hỗ trợ điều trị tắc tia sữa hay viêm tuyến sữa ở phụ nữ cho con bú, cũng như giảm đau ở vùng ngực, sườn và các cơn đau nhức xương cốt.

Trong Tây y

Toàn bộ cây mướp khía có chứa Anthraquinone và các hợp chất saponin thuộc nhóm triterpene như Machaelinic acid và Acutoside (A, B, C, D, E, F, G). Do đó, một số ứng dụng của mướp khía trong Tây y có thể kể đến như:

• Bảo vệ gan: Giúp giảm đáng kể mức men gan, hạ bilirubin và tăng cường các enzym chống oxy hóa như glutathione và catalase. 
• Giảm đường huyết: Hỗ trợ giảm HbA1c và tăng cường dự trữ glycogen trong gan. 
• Hạ lipid máu: Giúp giảm mạnh cholesterol, triglycerid và LDL trong máu. 
• Ức chế sự phát triển của tế bào ung thư: Đặc biệt là tế bào ung thư phổi ở người. 
• Tác dụng kháng viêm và giảm đau: Quả có chứa Caroten, vitamin C, Citronellyl tiglate và một số axit amin khác
• Ức chế vi khuẩn: Ức chế một số loại vi khuẩn như E.coli, Klebsiella pneumoniae, Proteus vulgaris, Pseudomonas aeruginosa, Salmonella paratyphi và Staphylococcus aureus.

Các công dụng khác của mướp khía

Tại Ấn Độ, người dân sử dụng mướp khía để điều trị hen suyễn, làm thuốc lợi tiểu, giảm tình trạng lá lách to, hỗ trợ tiêu hóa và xử lý các vấn đề về da. Hạt mướp được chế biến thành thuốc gây nôn, giúp long đờm, trong khi quả được dùng để điều trị vàng da. Phần rễ cũng được người Ấn Độ và Malaysia áp dụng để tăng cường sức khỏe, điều hòa chu kỳ kinh nguyệt, chữa rối loạn tiết niệu và giảm sốt.

Ở Campuchia, người ta thường sắc thân và rễ mướp khía với nước để lợi sữa, hoặc kết hợp với các thảo dược khác để làm nước súc miệng hiệu quả. Tại Thái Lan, lá, thân và rễ mướp khía được sử dụng với tác dụng hạ sốt. Ở Indonesia, bột từ hạt mướp khía được dùng để chữa sốt rét hoặc giảm sốt.

Những món ăn và bài thuốc từ mướp khía

Chữa viêm xoang

Dùng 10 - 20g thân mướp khía kết hợp với 8 - 12g thân cây sim, sắc với nước để uống. Nếu có triệu chứng táo bón sau khi dùng, bạn có thể thêm 30 - 40g vừng đen để cải thiện.

Món ăn lợi sữa

Cách 1: Nấu canh mướp khía (10g) cùng với móng giò và ăn hàng ngày.

Cách 2: Chuẩn bị 10g mướp khía, 1 con cá mè, 100g gạo tấm. Luộc cá để lấy nước, sau đó cho gạo vào nấu thành cháo. Mướp khía gọt vỏ, thái lát cho vào cháo, nêm gia vị và ninh cho đến khi chín. Sử dụng hàng ngày.

Điều trị hen suyễn

Băm nhỏ 20g xơ mướp, giã dập 12g hạt đay, sau đó sao nóng. Trộn các nguyên liệu và đun với nước, uống khi còn ấm. Duy trì 2 lần mỗi ngày trong 2 - 3 ngày.

Chữa kiết lỵ, xuất huyết trĩ, rong kinh, băng huyết

Đốt xơ mướp (đến khi cháy khoảng 70%, không thành tro), sau đó tán thành bột. Mỗi lần dùng khoảng 4 - 8g, hòa với nước ấm và uống 2 lần mỗi ngày.

Điều trị viêm tuyến vú và tắc tia sữa

Sử dụng 1 củ hành tươi, 10 trái bồ kết và 1 xơ mướp khía. Băm nhỏ các nguyên liệu, đun với 400ml nước đến khi còn khoảng 100ml. Uống 2 lần/ngày trong 2 - 3 ngày. Kết hợp với massage ngực để đạt hiệu quả tốt hơn.

Chữa bệnh sởi

Chuẩn bị 4g cam thảo nam, 8g cỏ mần trầu, kim ngân, bạch chỉ và kinh giới (mỗi loại 12g) cùng với 20g xơ mướp. Thái nhỏ các nguyên liệu, sao vàng rồi sắc với nước, uống 2 lần mỗi ngày.

Mướp khía có một tác dụng phụ là có thể gây ra tình trạng táo bón. Nếu gặp phải vấn đề này, bạn nên thêm vừng đen vào chế độ ăn, đồng thời tăng cường uống nước và ăn nhiều rau xanh. Đối với phụ nữ mang thai, nếu muốn sử dụng mướp khía, nên tham khảo ý kiến bác sĩ trước.

Ngoài việc mang lại giá trị dinh dưỡng cao cho bữa ăn hàng ngày, mướp khía còn chứa nhiều dưỡng chất có khả năng điều trị các bệnh lý khác nhau. Mặc dù quả mướp khía khá lành, nhưng các bộ phận khác của cây cần được sử dụng một cách hợp lý và thận trọng.

Mướp khía không chỉ là một loại rau phổ biến trong bữa ăn gia đình mà còn là một dược liệu quý trong y học cổ truyền và hiện đại. Nhờ chứa nhiều dưỡng chất, loại cây này mang lại nhiều lợi ích cho sức khỏe từ cải thiện hệ tiêu hóa đến hỗ trợ điều trị bệnh mãn tính. Tuy nhiên, cần sử dụng đúng cách để đảm bảo an toàn và đạt hiệu quả cao nhất.