Nghiên cứu mới cho thấy vắc xin ngừa bệnh zona giúp giảm 20% nguy cơ mắc chứng mất trí nhớ

Một nghiên cứu từ Đại học Stanford (Mỹ) đã mang đến hy vọng mới trong cuộc chiến chống lại bệnh mất trí nhớ (sa sút trí tuệ). Kết quả cho thấy vắc xin phòng bệnh zona (herpes zoster) không chỉ giúp ngăn ngừa bệnh phát ban đau rát, mà còn có thể giảm tới 20% nguy cơ mắc chứng mất trí nhớ ở người lớn tuổi. Đây là kết luận quan trọng được rút ra từ một “thí nghiệm tự nhiên” sử dụng dữ liệu thực tế tại Vương quốc Anh, và đã được công bố trên tạp chí khoa học danh tiếng Nature. Hãy cùng tìm hiểu sâu hơn về nghiên cứu này cũng như những tác động tiềm năng của nó đối với y học phòng ngừa và sức khỏe não bộ.

Nghiên cứu mới cho thấy vắc xin ngừa bệnh zona giúp giảm 20% nguy cơ mắc chứng mất trí nhớ

Zona (hay còn gọi là bệnh giời leo) là một bệnh lý do virus varicella-zoster gây nên, cũng chính là tác nhân gây bệnh thủy đậu trong giai đoạn đầu đời. Sau khi khỏi thủy đậu, virus không biến mất mà ẩn náu trong các dây thần kinh và có thể tái kích hoạt về sau, gây nên zona, căn bệnh thường gặp ở người lớn tuổi. Để phòng tránh bệnh này, vắc xin herpes zoster đã được đưa vào chương trình tiêm chủng tại nhiều quốc gia, trong đó có Anh quốc.

Tuy nhiên, một nghiên cứu mới công bố trên tạp chí danh tiếng Nature đã hé lộ một tác dụng đầy bất ngờ của loại vắc xin này. Theo đó, những người được tiêm vắc xin ngừa zona không chỉ ít mắc bệnh mà còn có tỷ lệ mắc chứng mất trí nhớ thấp hơn đến 20% so với nhóm không tiêm. Kết quả này đến từ một nghiên cứu quy mô lớn, kéo dài nhiều năm và được thiết kế như một “thí nghiệm tự nhiên”, giúp giảm thiểu các yếu tố gây nhiễu thường gặp trong các nghiên cứu quan sát.

Trong nhiều năm, giới khoa học đã đặt ra giả thuyết rằng các loại virus thần kinh đặc biệt là nhóm herpesvirus có thể đóng vai trò trong quá trình thoái hóa não. Các nghiên cứu trước đó từng chỉ ra rằng những người bị tái kích hoạt herpes simplex hoặc herpes zoster nhiều lần có nguy cơ cao hơn mắc Alzheimer và các dạng sa sút trí tuệ khác. Điều này được lý giải là do quá trình viêm thần kinh kéo dài, gây tổn thương đến tế bào não.

Từ giả thuyết này, nhóm nghiên cứu tại Stanford đặt ra câu hỏi: Nếu virus có thể góp phần gây tổn thương não, thì việc tiêm phòng để kiểm soát virus liệu có thể làm giảm nguy cơ đó hay không?

Để trả lời câu hỏi này, các nhà khoa học đã tận dụng một điểm đặc biệt trong chương trình tiêm chủng của Anh: Tại đây, người dân chỉ được tiêm vắc xin herpes zoster khi đủ điều kiện theo ngày sinh. Cụ thể, những người sinh vào hoặc sau ngày 2 tháng 9 năm 1933 sẽ được mời tiêm, còn những người sinh trước đó một ngày thì không. Điều thú vị là, những người sinh sát nhau vài ngày thường không khác nhau về các yếu tố sức khỏe, lối sống hay nhận thức ngoại trừ việc họ có hoặc không được tiêm phòng.

Chính sự phân chia ngẫu nhiên này đã tạo điều kiện cho nhóm nghiên cứu thiết kế một “thí nghiệm tự nhiên” nơi mà tác động của vắc xin có thể được đánh giá gần như độc lập với các yếu tố gây nhiễu khác. Đây là phương pháp gọi là "thiết kế gián đoạn hồi quy" (regression discontinuity design), một trong những cách đánh giá nguyên nhân kết quả đáng tin cậy nhất hiện nay.

Trong suốt 7 năm theo dõi dữ liệu điện tử từ hàng trăm nghìn bệnh nhân tại Anh và xứ Wales, nhóm nghiên cứu phát hiện tỷ lệ mắc chứng sa sút trí tuệ thấp hơn rõ rệt ở nhóm người được tiêm phòng, dù hai nhóm này chỉ khác nhau ở đúng một yếu tố là quyền tiếp cận vắc xin.

Cụ thể, tỷ lệ chẩn đoán sa sút trí tuệ ở nhóm được tiêm phòng giảm 3,5 điểm phần trăm, tương đương với mức giảm tương đối khoảng 20%. Điều đáng chú ý là tác động này xuất hiện rõ hơn sau một năm kể từ khi tiêm, cho thấy đây không chỉ là hiệu quả nhất thời mà có thể liên quan đến những thay đổi lâu dài trong hệ miễn dịch.

Kết quả cũng cho thấy, tác dụng bảo vệ của vắc xin rõ rệt hơn ở nữ giới. Trong khi đó, ở nam giới, mức độ ảnh hưởng vẫn còn chưa đủ để đạt ý nghĩa thống kê, dù xu hướng giảm nguy cơ vẫn hiện hữu. Nhóm nghiên cứu cũng không tìm thấy bằng chứng cho thấy vắc xin phát huy hiệu quả mạnh mẽ hơn ở người mắc bệnh nền như tiểu đường hay tim mạch.

Để củng cố kết luận này, nhóm nghiên cứu còn thực hiện một phân tích độc lập trên dữ liệu giấy chứng tử và phát hiện rằng tỷ lệ tử vong do các nguyên nhân liên quan đến sa sút trí tuệ cũng thấp hơn ở nhóm đủ điều kiện tiêm chủng. Ngoài ra, nghiên cứu ghi nhận số ca nhập viện do nhiễm trùng hô hấp ở nhóm tiêm vắc xin cũng giảm đến 12%, một gợi ý cho thấy vắc xin có thể đang kích hoạt một cơ chế bảo vệ miễn dịch rộng hơn chứ không chỉ đơn thuần ngăn ngừa zona.

Các hạn chế của nghiên cứu

Một trong những điểm thú vị nhất của nghiên cứu này là việc nó mở ra hướng tiếp cận mới cho vấn đề phòng ngừa sa sút trí tuệ thông qua điều hòa miễn dịch. Các vắc xin sống giảm độc lực như Zostavax không chỉ tạo miễn dịch đặc hiệu mà còn được cho là kích hoạt các cơ chế miễn dịch không đặc hiệu, giúp cơ thể phản ứng tốt hơn với nhiều tác nhân gây bệnh khác.

Khái niệm “trained immunity” tức hệ miễn dịch bẩm sinh được huấn luyện đang ngày càng được quan tâm trong cộng đồng khoa học. Lúc này, việc tiêm một loại vắc xin có thể làm thay đổi cách hệ miễn dịch phản ứng với các tác nhân về sau, kể cả những yếu tố không liên quan trực tiếp đến virus mục tiêu. Có thể chính sự điều chỉnh này đã giúp làm chậm hoặc ngăn chặn quá trình viêm thần kinh, một yếu tố then chốt trong bệnh lý mất trí nhớ.

Tuy nhiên, nhóm nghiên cứu cũng thừa nhận những giới hạn nhất định. Chẳng hạn, họ chỉ phân tích dữ liệu ở người lớn tuổi, do đó chưa rõ liệu tác dụng tương tự có xảy ra ở nhóm tuổi trẻ hơn hay không. Ngoài ra, nghiên cứu chủ yếu đánh giá vắc xin Zostavax một loại vắc xin sống trong khi loại vắc xin mới hơn là Shingrix (vắc xin tái tổ hợp) chưa được phổ biến trong giai đoạn nghiên cứu. Vì vậy, cần thêm các nghiên cứu để xác định liệu Shingrix có mang lại hiệu quả tương tự hay không.

Ý nghĩa thực tiễn và triển vọng phòng ngừa

Dù còn nhiều câu hỏi bỏ ngỏ, nhưng kết quả từ nghiên cứu này mở ra một hướng đi đầy tiềm năng trong công tác phòng ngừa bệnh sa sút trí tuệ, một thách thức y tế đang gia tăng nhanh chóng trên toàn cầu. Nếu được xác nhận qua các nghiên cứu tiếp theo, vắc xin zona không chỉ là công cụ bảo vệ cơ thể khỏi virus mà còn có thể trở thành một phần trong chiến lược bảo vệ não bộ người cao tuổi.

Điều đặc biệt là vắc xin này vốn đã được chứng minh an toàn, có sẵn trên thị trường và được sử dụng rộng rãi. Điều đó có nghĩa là chúng ta đang có trong tay một công cụ chi phí thấp, rủi ro thấp nhưng tiềm năng phòng bệnh cực kỳ lớn.

Trong bối cảnh dân số già hóa, việc tận dụng tối đa các biện pháp phòng ngừa như vắc xin không chỉ giúp giảm gánh nặng bệnh tật mà còn góp phần cải thiện chất lượng sống cho người lớn tuổi. Và đôi khi, một mũi tiêm nhỏ lại có thể tạo ra hiệu quả lớn lao hơn chúng ta tưởng.