Phục hồi chức năng rối loạn nuốt: Giải pháp cải thiện chất lượng sống cho người bệnh

Khi việc ăn uống trở nên khó khăn, ngay cả một bữa cơm giản dị cũng có thể trở thành áp lực. Phục hồi chức năng rối loạn nuốt là giải pháp thiết thực giúp người bệnh ăn uống dễ dàng hơn, cải thiện thể trạng và nâng cao sự thoải mái trong cuộc sống hằng ngày. Bài viết dưới đây sẽ mang đến cho bạn cái nhìn toàn diện về vấn đề này.

Rối loạn nuốt là gì? Tại sao cần điều trị kịp thời?

Rối loạn nuốt (dysphagia) là tình trạng người bệnh gặp khó khăn khi ăn uống như nuốt nước bọt, nuốt thức ăn, hoặc dễ bị sặc khi uống nước. Tình trạng rối loạn nuốt thường gặp ở bệnh nhân sau đột quỵ, bệnh Parkinson, Alzheimer, chấn thương sọ não, ung thư vùng đầu cổ hoặc ở người cao tuổi có hệ thống cơ nuốt suy yếu do lão hóa. 

Ngoài ra, một số người sau phẫu thuật vùng hầu họng hoặc có dị tật bẩm sinh ở đường tiêu hóa trên cũng có nguy cơ cao bị rối loạn nuốt. Những bệnh lý này ảnh hưởng trực tiếp đến hoạt động phối hợp giữa các cơ và dây thần kinh tham gia vào quá trình nuốt. Có hai dạng chính của rối loạn nuốt:

• Rối loạn nuốt miệng – hầu (oropharyngeal dysphagia): Ảnh hưởng đến giai đoạn chuẩn bị và bắt đầu nuốt.
• Rối loạn nuốt thực quản (esophageal dysphagia): Liên quan đến quá trình thức ăn di chuyển từ cổ họng xuống dạ dày.

Nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, rối loạn nuốt có thể gây ra hàng loạt biến chứng nguy hiểm như:

• Suy dinh dưỡng nghiêm trọng, mất nước, giảm cân không kiểm soát
• Viêm phổi hít do sặc thức ăn vào đường thở, dẫn đến nhiễm trùng hô hấp tái phát, thậm chí có thể đe dọa tính mạng trong những trường hợp sặc nặng gây ngừng thở
• Mặc cảm, lo lắng, giảm hứng thú trong sinh hoạt và giao tiếp xã hội.

Chính vì vậy, việc phục hồi chức năng rối loạn nuốt cần được triển khai càng sớm càng tốt ngay khi có dấu hiệu đầu tiên. Một chương trình phục hồi bài bản, đúng chuyên môn không chỉ giúp người bệnh ăn uống an toàn hơn mà còn nâng cao chất lượng sống, giảm thời gian nằm viện, đồng thời ngăn ngừa các biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra.

Các dấu hiệu cảnh báo sớm rối loạn nuốt

Không phải ai cũng nhận ra mình đang bị rối loạn nuốt, đặc biệt là ở người lớn tuổi hoặc bệnh nhân sau tai biến nhẹ. Dưới đây là một số dấu hiệu điển hình:

• Ho hoặc sặc sau khi nuốt nước hoặc thức ăn.
• Cảm giác mắc nghẹn hoặc vướng ở cổ họng.
• Thức ăn còn sót trong khoang miệng sau khi nuốt.
• Chảy nước dãi nhiều.
• Nói khó, giọng khàn hoặc nghẹt mũi sau khi ăn.

Khi xuất hiện những biểu hiện trên, người bệnh cần được thăm khám chuyên khoa để đánh giá chức năng nuốt, từ đó có phác đồ điều trị phù hợp.

Các phương pháp phục hồi chức năng rối loạn nuốt

Đánh giá chức năng nuốt ban đầu

Trước khi bắt đầu quá trình phục hồi chức năng rối loạn nuốt, bác sĩ sẽ tiến hành đánh giá toàn diện nhằm xác định mức độ rối loạn và lựa chọn phương pháp can thiệp phù hợp. Việc thăm khám ban đầu có thể do bác sĩ chuyên khoa phục hồi chức năng hoặc tai mũi họng đảm nhiệm, kết hợp với quan sát, sờ nắn các cơ vùng mặt và cổ để đánh giá chức năng cơ bản.

Các kỹ thuật cận lâm sàng thường được sử dụng bao gồm nội soi dây thanh để kiểm tra hoạt động của thanh quản và chức năng nuốt, kết hợp với chụp X-quang có cản quang vùng hầu họng nhằm phát hiện bất thường trong quá trình di chuyển của thức ăn. Đánh giá chính xác là bước quan trọng giúp xây dựng một kế hoạch phục hồi cá nhân hóa, đảm bảo hiệu quả điều trị tối ưu cho từng người bệnh.

Các bài tập cơ miệng – họng – lưỡi

Các bài tập dành cho cơ miệng, họng và lưỡi đóng vai trò then chốt trong quá trình phục hồi chức năng rối loạn nuốt, vì chúng giúp cải thiện sức mạnh, khả năng kiểm soát và sự phối hợp giữa các nhóm cơ tham gia vào hoạt động nuốt.

• Tập tăng sức mạnh cơ môi, má, lưỡi: Việc luyện tập tăng cường các cơ vùng miệng được bắt đầu bằng các động tác như ngậm chặt môi, chu môi ra phía trước, hoặc thè lưỡi theo các hướng khác nhau như lên – xuống, trái – phải. Người bệnh cũng cần xoay tròn lưỡi trong khoang miệng nhằm tăng độ linh hoạt và kiểm soát tốt hơn quá trình giữ và vận chuyển thức ăn trong giai đoạn đầu.
• Tập nuốt chủ động: Các bài tập nuốt chủ động, bao gồm nuốt khô (không có thức ăn) và nuốt với thức ăn có độ đặc thay đổi từ lỏng, sệt đến rắn mềm. Những bài tập này giúp cải thiện phối hợp vận động giữa các cơ vùng họng và thanh quản, đồng thời kích thích phản xạ nuốt tự nhiên.
• Tập phản xạ nuốt: Bệnh nhân có thể được hỗ trợ bằng những kích thích ngoại vi như gõ nhẹ dưới cằm hoặc sử dụng các biện pháp gây phản ứng cảm giác tại họng, ví dụ như chạm vào thành họng bằng vật lạnh hoặc có vị kích thích.
• Kỹ thuật Mendelsohn: Đây là một bài tập chuyên biệt, trong đó người bệnh được yêu cầu giữ thanh quản ở vị trí cao nhất trong quá trình nuốt nhằm cải thiện độ mở của cơ thắt thực quản trên, giúp thức ăn đi xuống dễ dàng hơn
• Tập tư thế nuốt đúng: cúi nhẹ cằm về phía trước khi nuốt – tư thế này giúp đóng kín thanh quản hiệu quả hơn, giảm khả năng thức ăn lọt vào khí quản.

Tất cả các bài tập trên cần được thiết kế riêng, phù hợp với mức độ rối loạn cụ thể, khả năng phối hợp và thể trạng tổng quát của từng người bệnh. Việc luyện tập đều đặn dưới sự hướng dẫn của chuyên viên phục hồi chức năng là yếu tố quyết định đến hiệu quả điều trị lâu dài.

Tư thế khi ăn uống

Điều chỉnh tư thế có thể giúp cải thiện hiệu quả nuốt và giảm nguy cơ sặc:​

• Tư thế ngồi thẳng: Người bệnh nên ngồi thẳng lưng với đầu hơi cúi về phía trước khi ăn hoặc uống, giúp kiểm soát tốt hơn quá trình nuốt và giảm nguy cơ thức ăn đi vào đường thở.​
• Xoay đầu về bên yếu: Đối với những bệnh nhân có liệt một bên hầu họng, xoay đầu về phía bên yếu khi nuốt giúp chuyển hướng thức ăn về phía bên khỏe mạnh, giảm nguy cơ sặc.

Vệ sinh răng miệng

Duy trì khoang miệng sạch sẽ là yếu tố không thể thiếu trong phục hồi chức năng nuốt. Mảng bám và vi khuẩn tích tụ trong miệng có thể bị hít vào phổi khi người bệnh sặc, gây viêm phổi hít – một biến chứng nguy hiểm.

• Đánh răng thường xuyên: Người bệnh nên đánh răng ít nhất hai lần mỗi ngày và sau mỗi bữa ăn để loại bỏ mảng bám và vi khuẩn.​
• Sử dụng nước súc miệng: Dùng nước súc miệng kháng khuẩn giúp duy trì môi trường miệng sạch sẽ và khỏe mạnh.

Điều chỉnh chế độ ăn phù hợp

Việc thiết lập chế độ ăn an toàn và phù hợp là một phần quan trọng trong quá trình phục hồi chức năng rối loạn nuốt:

• Thức ăn cần được xay nhuyễn hoặc nghiền mềm tùy khả năng nuốt.
• Tránh thức ăn dễ gây nghẹn như hạt, bánh quy, rau sống.
• Lượng nước nên điều chỉnh dạng sệt bằng bột làm đặc nếu bệnh nhân dễ bị sặc.
• Ăn thành nhiều bữa nhỏ trong ngày để tránh mệt mỏi khi ăn.

Ngoài ra, người bệnh cần được theo dõi cân nặng và chế độ dinh dưỡng nhằm đảm bảo cung cấp đầy đủ năng lượng và vi chất cần thiết, phòng tránh tình trạng suy dinh dưỡng.

Rối loạn nuốt là một vấn đề y khoa nghiêm trọng nhưng hoàn toàn có thể phục hồi nếu được phát hiện và can thiệp kịp thời. Việc phục hồi chức năng rối loạn nuốt không chỉ giúp bệnh nhân tránh biến chứng nguy hiểm mà còn mang lại sự tự tin, độc lập trong sinh hoạt hàng ngày. Nếu bạn hoặc người thân đang gặp khó khăn khi nuốt, đừng ngần ngại tìm đến các cơ sở y tế có chuyên môn để được tư vấn và can thiệp kịp thời.