Sơ cứu ngộ độc hóa chất: Cách xử lý đúng và an toàn ngay từ phút đầu

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), ngộ độc hóa chất là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây nhập viện cấp cứu, đặc biệt tại các nước đang phát triển như Việt Nam. Các trường hợp ngộ độc từ hóa chất gia dụng, thuốc bảo vệ thực vật, hoặc khí độc thường xảy ra do bất cẩn trong sử dụng hoặc bảo quản. Việc nắm vững kỹ năng sơ cứu ngộ độc hóa chất không chỉ giúp cứu sống nạn nhân mà còn giảm thiểu các biến chứng nghiêm trọng như tổn thương nội tạng hay di chứng thần kinh. Hãy cùng tìm hiểu các bước xử lý chuẩn xác và những lưu ý quan trọng trong bài viết dưới đây.

Hướng dẫn sơ cứu ngộ độc hóa chất

Ngộ độc hóa chất là tình huống khẩn cấp có thể xảy ra trong nhiều hoàn cảnh khác nhau. Do đó, việc nắm vững cách sơ cứu ngộ độc hóa chất và áp dụng đúng cách ngay tại hiện trường đóng vai trò quan trọng trong việc cứu sống nạn nhân và giảm thiểu di chứng lâu dài.

Nguyên tắc cơ bản trong sơ cứu ngộ độc hóa chất

Đảm bảo an toàn tuyệt đối cho người tiến hành sơ cứu: Trước khi tiếp cận nạn nhân, cần nhanh chóng trang bị các phương tiện bảo hộ cá nhân như găng tay, khẩu trang, kính bảo hộ và quần áo dài tay. Mục tiêu là tránh để hóa chất tiếp xúc trực tiếp với da, mắt hoặc đường hô hấp của người sơ cứu, nhằm ngăn ngừa việc bản thân cũng bị nhiễm độc trong quá trình hỗ trợ.

Loại bỏ ngay lập tức nguồn tiếp xúc với hóa chất: Nếu có thể, cần nhanh chóng cách ly nạn nhân khỏi khu vực ô nhiễm - đưa nạn nhân ra khỏi phạm vi ảnh hưởng của hóa chất, đến nơi thoáng khí, sạch sẽ, tránh xa nguy cơ cháy nổ hoặc các yếu tố khiến hóa chất tiếp tục phát tán. Việc loại bỏ yếu tố nguy hiểm ngay từ đầu là bước nền tảng trong sơ cứu ngộ độc hóa chất, giúp ngăn ngừa tình trạng nhiễm độc thêm trầm trọng.

Gọi cấp cứu chuyên nghiệp càng sớm càng tốt: Ngay khi phát hiện ngộ độc hóa chất, cần lập tức gọi điện tới Trung tâm cấp cứu 115 hoặc nhanh chóng đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất. Trong lúc chờ đợi đội ngũ y tế, người sơ cứu cần giữ bình tĩnh, theo dõi sát tình trạng của nạn nhân (nhịp thở, mạch, ý thức), đồng thời tiếp tục thực hiện các biện pháp sơ cứu cơ bản như hỗ trợ hô hấp nếu cần thiết.

Tuyệt đối không tự ý gây nôn cho nạn nhân: Trừ khi có chỉ định rõ ràng từ nhân viên y tế, không nên cố gắng làm cho nạn nhân nôn, đặc biệt nếu nghi ngờ nạn nhân nuốt phải các hóa chất có tính ăn mòn cao như axit mạnh, kiềm, hay các dung môi công nghiệp. Việc gây nôn trong những trường hợp này có thể làm hóa chất trào ngược, gây tổn thương nghiêm trọng niêm mạc thực quản, khoang miệng và tăng nguy cơ hít sặc vào phổi, dẫn đến biến chứng nguy hiểm như viêm phổi hóa học.

Cách xử lý khi ngộ độc hóa chất qua các đường tiếp xúc

Khi xảy ra ngộ độc hóa chất, việc xử trí ban đầu đúng cách theo từng đường tiếp xúc là yếu tố quyết định nhằm hạn chế tổn thương và tăng khả năng hồi phục cho nạn nhân:

• Nếu ngộ độc xảy ra qua đường hô hấp: Nhanh chóng di chuyển nạn nhân ra khu vực thoáng khí, tránh xa nguồn khí độc hại. Trường hợp nạn nhân có dấu hiệu khó thở hoặc ngưng thở, cần tiến hành hô hấp nhân tạo nếu bạn đã được đào tạo bài bản. Đồng thời, luôn theo dõi các dấu hiệu sinh tồn như mạch, nhịp thở, ý thức trong suốt quá trình sơ cứu.
• Nếu ngộ độc xảy ra qua đường tiêu hóa: Tuyệt đối không cho nạn nhân ăn hoặc uống bất kỳ thứ gì, đặc biệt khi họ đang lơ mơ hoặc bất tỉnh, nhằm tránh nguy cơ sặc hoặc tắc nghẽn đường thở. Không áp dụng các biện pháp dân gian như uống sữa, nước chanh hoặc dùng thuốc giải độc không rõ nguồn gốc.
• Nếu ngộ độc qua da hoặc mắt: Cần lập tức rửa sạch vùng tiếp xúc bằng nước sạch hoặc nước muối sinh lý. Quá trình rửa nên kéo dài ít nhất 15 - 20 phút để loại bỏ hóa chất ra khỏi cơ thể. Khi rửa mắt, cần nghiêng đầu nạn nhân để nước chảy từ góc trong ra ngoài, tránh làm hóa chất lan sang mắt còn lại.

Các loại hóa chất dễ gây ngộ độc và dấu hiệu nhận biết tình trạng ngộ độc hóa chất

Việc hiểu rõ các loại hóa chất thường gây ngộ độc cùng với các biểu hiện điển hình khi cơ thể bị nhiễm độc là yếu tố then chốt giúp mỗi người có thể phản ứng kịp thời và hỗ trợ đáng kể trong việc sơ cứu ngộ độc hóa chất một cách an toàn và hiệu quả ngay tại hiện trường.

Các loại hóa chất phổ biến có nguy cơ gây ngộ độc cao

• Thuốc bảo vệ thực vật: Bao gồm các nhóm thuốc trừ sâu, thuốc diệt cỏ, đặc biệt là các hoạt chất nguy hiểm như paraquat, glyphosate, chlorpyrifos. Những chất này có thể gây ngộ độc qua đường tiêu hóa (nuốt phải), hô hấp (hít phải hơi hoặc khí), hoặc qua da nếu tiếp xúc trực tiếp mà không có bảo hộ.
• Hóa chất tẩy rửa gia dụng và công nghiệp: Nước javen (sodium hypochlorite), chất tẩy rửa toilet, nước lau kính chứa amoniac, và các loại dung dịch kiềm mạnh. Những sản phẩm này thường có mặt trong sinh hoạt hằng ngày nhưng lại là tác nhân gây bỏng hóa học nghiêm trọng khi tiếp xúc với da, mắt hoặc khi nuốt phải.
• Khí độc không màu, không mùi hoặc dễ phát tán: Carbon monoxide (sinh ra khi đốt cháy không hoàn toàn, như từ bếp than tổ ong, máy phát điện), khí clo hoặc khí amoniac từ rò rỉ hóa chất tại nhà máy, phòng thí nghiệm. Các khí này gây ngộ độc chủ yếu qua đường hô hấp và có thể khiến nạn nhân bất tỉnh rất nhanh nếu hít phải với nồng độ cao.

Dấu hiệu nhận biết ngộ độc hóa chất

Dưới đây là một số dấu hiệu lâm sàng thường gặp giúp nhận biết sớm tình trạng ngộ độc hóa chất, từ đó hỗ trợ can thiệp kịp thời và hạn chế biến chứng nghiêm trọng:

• Triệu chứng trên đường tiêu hóa: Xuất hiện sớm với các biểu hiện như buồn nôn, nôn dữ dội, đau bụng quặn thắt, tiêu chảy. Trong trường hợp ngộ độc hóa chất ăn mòn, nạn nhân có thể cảm thấy bỏng rát vùng miệng, họng và thực quản.
• Triệu chứng hô hấp: Người bị ngộ độc qua đường hít có thể khó thở, thở khò khè, đau tức ngực, khàn tiếng hoặc thậm chí mất ý thức. Môi và đầu chi tím tái là dấu hiệu thiếu oxy nặng.
• Triệu chứng ngoài da và mắt: Vùng tiếp xúc có thể xuất hiện kích ứng, đỏ da, đau rát, nổi bóng nước hoặc phồng rộp. Với mắt, hóa chất có thể gây chảy nước mắt, đau nhức, mờ mắt và thậm chí tổn thương giác mạc nếu không xử lý kịp thời.

Khi nào cần đưa người bị ngộ độc hóa chất đến cơ sở y tế?

Trong nhiều tình huống, nếu không được cấp cứu kịp thời tại cơ sở y tế, nạn nhân có thể gặp phải biến chứng nghiêm trọng, thậm chí tử vong. Do đó, điều quan trọng là phải nhận biết đúng thời điểm cần đưa người bị ngộ độc đến bệnh viện càng sớm càng tốt, song song với việc thực hiện sơ cứu ngộ độc hóa chất đúng cách tại hiện trường.

Các dấu hiệu cần chuyển nạn nhân đến bệnh viện ngay lập tức

• Nạn nhân rơi vào trạng thái bất tỉnh, co giật hoặc mất phản xạ: Đây là những biểu hiện cảnh báo ngộ độc mức độ nặng, có thể ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương hoặc gây ngưng tuần hoàn. Cần gọi cấp cứu ngay lập tức (115) và theo dõi tình trạng hô hấp, tuần hoàn trong khi chờ hỗ trợ chuyên môn.
• Tiếp xúc với các loại hóa chất độc tính cao: Những chất như acid đậm đặc, dung dịch kiềm mạnh, thuốc diệt cỏ (đặc biệt là paraquat), thuốc trừ sâu phospho hữu cơ hoặc các chất tẩy rửa công nghiệp đều có khả năng gây tổn thương nội tạng nghiêm trọng nếu nuốt phải hoặc hít phải với nồng độ cao.
• Xuất hiện triệu chứng khó thở, thở rít, hoặc tím môi  -  đầu chi: Đây là dấu hiệu cho thấy đường hô hấp đang bị ảnh hưởng, có thể do viêm phổi hóa học, co thắt phế quản hoặc phù phổi. Những trường hợp này cần hỗ trợ hô hấp bằng oxy y tế, thậm chí đặt nội khí quản.

Nguy cơ khi chậm trễ điều trị y tế

Chậm trễ trong việc đưa nạn nhân đến bệnh viện có thể dẫn đến:

• Tổn thương không hồi phục tại các cơ quan quan trọng: Một số hóa chất độc mạnh có thể phá hủy mô gan, thận, phổi, hoặc não chỉ trong vài giờ nếu không được điều trị đúng cách. Sự chậm trễ trong sơ cứu và nhập viện sẽ khiến nguy cơ biến chứng vĩnh viễn tăng cao.
• Tử vong trong thời gian ngắn: Các hóa chất như paraquat (thuốc diệt cỏ), carbon monoxide, hoặc acid sulfuric có thể gây tử vong nhanh nếu không được giải độc kịp thời. Do đó, sơ cứu ngộ độc hóa chất cần đi kèm với việc đánh giá đúng tình trạng và đưa nạn nhân đến cơ sở y tế càng sớm càng tốt.

Biện pháp phòng ngừa ngộ độc hóa chất hiệu quả tại nhà và nơi làm việc

Việc chủ động thực hiện các biện pháp phòng ngừa là cách hiệu quả nhất để giảm thiểu rủi ro và bảo vệ sức khỏe cho bản thân, gia đình cũng như đồng nghiệp tại nơi làm việc. Ngoài ra, hiểu và phổ cập kiến thức sơ cứu ngộ độc hóa chất cũng đóng vai trò quan trọng trong việc ứng phó kịp thời khi sự cố xảy ra.

Lưu trữ và sử dụng hóa chất an toàn

Dưới đây là một số nguyên tắc cơ bản giúp đảm bảo việc lưu trữ và sử dụng hóa chất được thực hiện một cách an toàn, nhằm giảm thiểu nguy cơ gây hại đến sức khỏe và tránh các tai nạn ngoài ý muốn:

• Cất giữ hóa chất đúng cách, tránh xa tầm tay trẻ nhỏ: Cất hóa chất trong tủ khóa hoặc nơi cao, có khóa an toàn, tuyệt đối không để trong tầm với của trẻ em.
• Không đựng hóa chất trong chai lọ thực phẩm quen thuộc: Việc sử dụng các chai nước ngọt, chai nước suối, hay hộp đựng thức ăn để chứa hóa chất có thể gây nhầm lẫn nguy hiểm. Cần dùng bao bì gốc hoặc dụng cụ chuyên dụng có dán nhãn rõ ràng.
• Đọc kỹ nhãn mác và hướng dẫn sử dụng: Tuân thủ liều lượng và cách dùng trên nhãn mác hóa chất.

Các biện pháp bảo vệ cá nhân khi tiếp xúc hóa chất

Đảm bảo an toàn cá nhân trong quá trình tiếp xúc với hóa chất là yêu cầu bắt buộc nhằm hạn chế tối đa các nguy cơ về sức khỏe, đặc biệt trong môi trường lao động và sinh hoạt có sử dụng hóa chất:

• Sử dụng đồ bảo hộ: Mang găng tay, kính bảo hộ, và khẩu trang chuyên dụng khi làm việc với hóa chất.
• Làm việc ở nơi thông thoáng: Tránh tiếp xúc hóa chất trong không gian kín để giảm nguy cơ hít phải khí độc.
• Rửa sạch sau tiếp xúc: Rửa tay, mặt, và các vùng da tiếp xúc ngay sau khi sử dụng hóa chất.

Vai trò của giáo dục và tuyên truyền cộng đồng

Việc nâng cao kiến thức và kỹ năng cho cộng đồng thông qua giáo dục và truyền thông là yếu tố thiết yếu nhằm tăng cường năng lực phòng tránh và ứng phó kịp thời với các tình huống ngộ độc hóa chất:

• Tập huấn kỹ năng sơ cứu: Cần thường xuyên tổ chức các buổi huấn luyện tại trường học, công ty, hoặc cộng đồng dân cư để hướng dẫn mọi người cách xử lý khi xảy ra ngộ độc.
• Dán nhãn cảnh báo: Hóa chất cần được gắn nhãn phân biệt màu sắc, biểu tượng nguy hiểm (chất ăn mòn, dễ cháy, độc hại...) cùng với hướng dẫn sơ cứu ngộ độc hóa chất cơ bản để người dùng có thể phản ứng kịp thời nếu xảy ra sự cố.
• Tăng cường tuyên truyền trên các phương tiện thông tin: Truyền thông đại chúng, mạng xã hội, và các kênh truyền thông nội bộ trong doanh nghiệp nên đẩy mạnh việc tuyên truyền về cách sử dụng hóa chất an toàn, phòng chống ngộ độc và kỹ năng xử lý tình huống khẩn cấp.

Sơ cứu ngộ độc hóa chất đúng cách là kỹ năng quan trọng có thể cứu sống nạn nhân và giảm thiểu các biến chứng nghiêm trọng. Việc nhận biết sớm dấu hiệu ngộ độc, xử lý nhanh theo từng đường tiếp xúc, và đưa nạn nhân đến cơ sở y tế kịp thời là yếu tố then chốt. Ngoài ra, phòng ngừa ngộ độc hóa chất thông qua bảo quản an toàn và giáo dục cộng đồng sẽ giúp giảm thiểu rủi ro. Nếu bạn sống trong môi trường có nguy cơ tiếp xúc hóa chất, hãy trang bị kiến thức về cách sơ cứu ngộ độc hóa chất và luôn sẵn sàng hành động trong trường hợp khẩn cấp.