Viêm màng não ở trẻ em​: Nguyên nhân, dấu hiệu và hậu quả

Viêm màng não ở trẻ em là một bệnh lý nghiêm trọng, thường khởi phát đột ngột với các triệu chứng như sốt cao, co giật, rối loạn ý thức. Nhận biết sớm và can thiệp kịp thời là yếu tố then chốt giúp giảm tỷ lệ biến chứng thần kinh và tử vong ở trẻ nhỏ.

Bệnh viêm màng não ở trẻ em là gì?

Bệnh viêm màng não ở trẻ em là tình trạng viêm xảy ra tại màng não - lớp màng bao bọc não và tủy sống. Đây là một bệnh lý nghiêm trọng ở nhóm tuổi nhỏ, có thể ảnh hưởng đến chức năng thần kinh trung ương và để lại nhiều di chứng lâu dài nếu không được kiểm soát đúng cách. Viêm màng não có thể xảy ra ở mọi lứa tuổi, nhưng trẻ em là đối tượng dễ bị tổn thương hơn do hệ miễn dịch chưa hoàn thiện.

Diễn tiến bệnh thường rất nhanh, đòi hỏi sự theo dõi sát sao và can thiệp y tế kịp thời. Mức độ nghiêm trọng của bệnh phụ thuộc vào nhiều yếu tố như lứa tuổi, tình trạng sức khỏe nền và tốc độ đáp ứng điều trị. Viêm màng não ở trẻ em không chỉ là thách thức đối với cá nhân người bệnh mà còn là vấn đề sức khỏe cộng đồng cần được quan tâm đúng mức.

Nguyên nhân viêm màng não ở trẻ em

Viêm màng não ở trẻ em có thể do nhiều tác nhân khác nhau gây ra, trong đó vi sinh vật là nhóm nguyên nhân chủ yếu. Dưới đây là một số nguyên nhân thường gặp gây nên bệnh lý nghiêm trọng này:

Sự tấn công của vi khuẩn Hib

Vi khuẩn Haemophilus influenzae type b (Hib) từng là nguyên nhân phổ biến nhất gây viêm màng não ở trẻ nhỏ trước khi vắc xin phòng Hib được triển khai rộng rãi. Hib có khả năng xâm nhập vào máu và hàng rào máu - não, gây viêm lớp màng bao quanh não và tủy sống. Viêm màng não do Hib thường xảy ra ở trẻ dưới 5 tuổi, đặc biệt trong năm đầu đời, và có thể gây tổn thương não vĩnh viễn nếu không được điều trị kịp thời.

Viêm màng não do phế cầu khuẩn

Streptococcus pneumoniae, hay còn gọi là phế cầu khuẩn, là nguyên nhân hàng đầu gây viêm màng não ở trẻ em tại nhiều quốc gia, đặc biệt là ở trẻ nhỏ chưa được tiêm vắc xin đầy đủ. Loại vi khuẩn này thường cư trú ở đường hô hấp trên và có thể lan vào hệ thần kinh trung ương qua đường máu. Viêm màng não do phế cầu có tỷ lệ tử vong cao và nguy cơ để lại di chứng thần kinh nặng nề, ngay cả khi đã được điều trị tích cực.

Do mô cầu khuẩn

Neisseria meningitidis, hay còn gọi là mô cầu khuẩn, là tác nhân gây viêm màng não mô cầu - một thể bệnh có khả năng bùng phát thành dịch. Mô cầu lây truyền qua đường hô hấp và có thể gây nhiễm trùng huyết cùng viêm màng não. Bệnh tiến triển rất nhanh, đôi khi chỉ trong vòng vài giờ, và có nguy cơ tử vong cao nếu không được xử trí khẩn cấp. Trẻ em sống trong môi trường tập thể hoặc có tiếp xúc gần với người mang vi khuẩn có nguy cơ mắc bệnh cao hơn.

Dấu hiệu viêm màng não ở trẻ nhỏ

Dấu hiệu viêm màng não ở trẻ nhỏ thường không điển hình và dễ bị nhầm lẫn với các bệnh nhiễm trùng thông thường. Tuy nhiên, một số biểu hiện lâm sàng dưới đây có thể gợi ý tình trạng viêm màng não và cần được lưu ý:

• Sốt cao đột ngột: Trẻ thường sốt cao liên tục, khó hạ nhiệt, có thể kèm theo lạnh run.
• Quấy khóc bất thường: Trẻ khóc liên tục, tiếng khóc thét lên, không dỗ được, đặc biệt khi bị chạm vào hoặc bế lên.
• Co giật: Xuất hiện các cơn co giật toàn thân hoặc khu trú, nhất là ở trẻ chưa từng có tiền sử động kinh.
• Bú kém hoặc bỏ bú: Trẻ nhỏ có thể từ chối bú, bú yếu, nôn trớ khi ăn.
• Thóp phồng: Ở trẻ dưới 18 tháng, thóp trước có thể phồng lên do tăng áp lực nội sọ.
• Lừ đừ, ngủ nhiều, khó đánh thức: Trẻ có biểu hiện thay đổi tri giác, uể oải, ít đáp ứng với kích thích.
• Cứng gáy (dấu hiệu cổ cứng): Có thể quan sát được ở trẻ lớn hơn, trẻ khó cúi đầu về phía trước.

Hậu quả của bệnh viêm màng não ở trẻ em

Viêm màng não ở trẻ em là một bệnh lý nguy hiểm có thể để lại nhiều hậu quả nghiêm trọng, ngay cả khi được điều trị kịp thời. Những hậu quả thường gặp bao gồm:

• Di chứng thần kinh vĩnh viễn: Trẻ có thể bị chậm phát triển trí tuệ, rối loạn hành vi, sa sút trí nhớ hoặc rối loạn ngôn ngữ sau giai đoạn cấp.
• Điếc vĩnh viễn: Tổn thương dây thần kinh thính giác do viêm màng não là một biến chứng phổ biến, có thể dẫn đến mất thính lực hoàn toàn hoặc một phần.
• Co giật mạn tính hoặc động kinh: Viêm màng não có thể để lại sẹo ở não, làm tăng nguy cơ xuất hiện các cơn co giật kéo dài trong tương lai.
• Liệt vận động hoặc yếu cơ: Tổn thương não hoặc tủy sống có thể gây ra các rối loạn vận động như liệt nửa người, yếu chi hoặc mất phối hợp vận động.
• Tử vong: Trong những trường hợp nặng, đặc biệt là nếu chẩn đoán và điều trị muộn, viêm màng não có thể dẫn đến tử vong nhanh chóng.

Chẩn đoán viêm màng não ở trẻ thế nào?

Chẩn đoán viêm màng não ở trẻ em đòi hỏi sự kết hợp giữa thăm khám lâm sàng và các phương pháp cận lâm sàng để xác định chính xác nguyên nhân, mức độ tổn thương và hướng dẫn điều trị kịp thời. Dưới đây là các kỹ thuật thường được sử dụng trong quá trình chẩn đoán:

Chọc dịch tủy não

Bác sĩ sẽ thực hiện chọc dịch não tủy qua khoang thắt lưng để lấy mẫu dịch xét nghiệm. Phân tích dịch não tủy giúp đánh giá số lượng tế bào, nồng độ protein, glucose và áp lực nội sọ, đồng thời cho phép định danh tác nhân gây bệnh thông qua nuôi cấy hoặc các xét nghiệm chuyên sâu khác. Kết quả từ phương pháp này đóng vai trò quan trọng trong phân biệt viêm màng não do vi khuẩn, virus hoặc các nguyên nhân khác.

Xét nghiệm máu

Xét nghiệm công thức máu và các chỉ số viêm như CRP, procalcitonin giúp đánh giá mức độ nhiễm trùng toàn thân và hỗ trợ định hướng nguyên nhân. Ngoài ra, nuôi cấy máu có thể phát hiện vi khuẩn trong trường hợp nhiễm trùng huyết đi kèm viêm màng não, đặc biệt ở những trẻ chưa thể thực hiện chọc dịch não tủy ngay.

Chụp CT hoặc MRI

Trước khi tiến hành chọc dịch não tủy, bác sĩ có thể chỉ định chụp cắt lớp vi tính (CT) hoặc cộng hưởng từ (MRI) sọ não nếu nghi ngờ có dấu hiệu tăng áp lực nội sọ hoặc tổn thương cấu trúc não. Các phương pháp hình ảnh học này giúp loại trừ các biến chứng như phù não, tụ máu dưới màng cứng hoặc áp xe não - những tình trạng có thể đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện sớm.

Xét nghiệm PCR

Kỹ thuật phản ứng chuỗi polymerase (PCR) cho phép phát hiện nhanh và chính xác vật liệu di truyền của virus hoặc vi khuẩn trong dịch não tủy hoặc máu. Xét nghiệm PCR đặc biệt hữu ích trong chẩn đoán viêm màng não do virus hoặc các tác nhân khó nuôi cấy như mô cầu, phế cầu đã bị kháng sinh làm giảm hoạt lực. Đây là công cụ hỗ trợ đắc lực trong việc xác định căn nguyên và rút ngắn thời gian chẩn đoán.

Viêm màng não ở trẻ em có chữa được không?

Viêm màng não ở trẻ em có thể chữa được nếu được chẩn đoán sớm và điều trị đúng cách. Khả năng hồi phục phụ thuộc vào nguyên nhân gây bệnh, mức độ nặng tại thời điểm phát hiện và tốc độ can thiệp y tế.

• Viêm màng não do vi khuẩn là dạng nghiêm trọng nhất, nhưng nếu được điều trị bằng kháng sinh thích hợp ngay từ giai đoạn đầu, trẻ có thể hồi phục hoàn toàn. Tuy nhiên, trường hợp đến bệnh viện muộn có nguy cơ cao gặp biến chứng thần kinh hoặc di chứng lâu dài.
• Viêm màng não do virus thường có tiên lượng tốt hơn, nhiều trường hợp có thể tự khỏi mà không cần điều trị đặc hiệu, mặc dù vẫn cần theo dõi sát và điều trị triệu chứng hỗ trợ.

Ngoài ra, các tiến bộ trong hồi sức nhi khoa, liệu pháp kháng sinh và chăm sóc đặc biệt đã giúp giảm đáng kể tỷ lệ tử vong và biến chứng của bệnh. Tuy nhiên, việc tiêm chủng đầy đủ và theo dõi các dấu hiệu cảnh báo sớm vẫn là yếu tố quan trọng để bảo vệ trẻ khỏi nguy cơ viêm màng não.

Nên làm gì khi thấy dấu hiệu viêm màng não ở trẻ em?

Khi phát hiện các dấu hiệu nghi ngờ viêm màng não ở trẻ em, cha mẹ hoặc người chăm sóc cần thực hiện các bước sau một cách khẩn trương và đúng cách:

• Đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay lập tức: Viêm màng não tiến triển rất nhanh, việc chậm trễ trong điều trị có thể dẫn đến tổn thương não vĩnh viễn hoặc tử vong. Cha mẹ không tự điều trị tại nhà hoặc trì hoãn vì bất kỳ lý do gì.
• Không tự ý dùng thuốc hạ sốt, kháng sinh nếu chưa có chỉ định của bác sĩ, đặc biệt là khi trẻ có biểu hiện co giật, lừ đừ, bỏ bú hoặc rối loạn tri giác.
• Ghi nhớ và cung cấp thông tin chính xác cho bác sĩ về thời điểm khởi phát triệu chứng, diễn tiến sốt, tiền sử tiêm chủng, tiếp xúc bệnh lý gần đây và các thuốc đã sử dụng.
• Giữ trẻ ở tư thế an toàn trong trường hợp trẻ có co giật hoặc mất ý thức, tránh va đập và đảm bảo đường thở thông thoáng.
• Chuẩn bị tinh thần cho việc nhập viện và làm các xét nghiệm chuyên sâu, bao gồm chọc dịch tủy sống nếu cần, để bác sĩ xác định chính xác nguyên nhân và có phác đồ điều trị phù hợp.

Cách điều trị viêm màng não ở trẻ em

Điều trị viêm màng não ở trẻ em cần được tiến hành khẩn trương tại cơ sở y tế, với mục tiêu loại bỏ tác nhân gây bệnh, kiểm soát triệu chứng và ngăn ngừa biến chứng. Các phương pháp điều trị chính bao gồm:

• Điều trị bằng kháng sinh: Đối với viêm màng não do vi khuẩn, kháng sinh đường tĩnh mạch là nền tảng của điều trị. Bác sĩ sẽ lựa chọn kháng sinh phổ rộng ngay từ đầu, sau đó điều chỉnh theo kết quả cấy vi khuẩn và kháng sinh đồ. Việc sử dụng đúng loại và đủ liều kháng sinh giúp tiêu diệt tác nhân gây bệnh hiệu quả, giảm nguy cơ biến chứng và tử vong.
• Điều trị hỗ trợ triệu chứng: Song song với điều trị nguyên nhân, trẻ cần được chăm sóc hỗ trợ tích cực để ổn định thể trạng. Các biện pháp bao gồm hạ sốt, kiểm soát co giật, truyền dịch, điều chỉnh điện giải, hỗ trợ hô hấp khi cần và đảm bảo dinh dưỡng hợp lý. Đây là yếu tố quan trọng giúp cải thiện khả năng hồi phục của trẻ.
• Sử dụng corticosteroid: Trong một số trường hợp viêm màng não do vi khuẩn, đặc biệt là do Hib hoặc phế cầu, bác sĩ có thể chỉ định sử dụng corticosteroid (như dexamethasone) để giảm phản ứng viêm quá mức trong não và hạn chế nguy cơ điếc hoặc tổn thương thần kinh. Thuốc thường được dùng sớm, trước liều kháng sinh đầu tiên.
• Điều trị đặc hiệu theo nguyên nhân: Đối với viêm màng não do virus, phần lớn trường hợp không cần điều trị kháng sinh mà chỉ cần chăm sóc hỗ trợ. Tuy nhiên, nếu do virus đặc biệt như herpes simplex, thuốc kháng virus (như acyclovir) sẽ được chỉ định. Trong các thể viêm màng não do nấm hoặc lao, phác đồ điều trị sẽ được cá thể hóa và kéo dài nhiều tuần đến nhiều tháng.
• Theo dõi và phục hồi chức năng: Sau giai đoạn cấp, trẻ cần được theo dõi lâu dài để phát hiện sớm các di chứng thần kinh như điếc, chậm phát triển trí tuệ, hoặc co giật mạn tính. Can thiệp phục hồi chức năng, ngôn ngữ trị liệu và hỗ trợ tâm lý là cần thiết nhằm giúp trẻ tái hòa nhập học tập và cuộc sống.

Phòng ngừa viêm màng não ở bé

Phòng ngừa viêm màng não ở trẻ em đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ sức khỏe và hạn chế nguy cơ gặp phải biến chứng nặng. Dưới đây là các biện pháp hiệu quả nên được áp dụng:

• Tiêm chủng đầy đủ và đúng lịch: Các loại vắc xin như Hib, phế cầu, mô cầu, sởi, quai bị, rubella và vắc xin cúm đều giúp giảm nguy cơ mắc viêm màng não do các tác nhân tương ứng. Phụ huynh cần tuân thủ lịch tiêm chủng mở rộng và tham khảo ý kiến bác sĩ để tiêm thêm các vắc xin khuyến cáo nếu cần.
• Giữ vệ sinh cá nhân và môi trường sống: Rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, đặc biệt trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh, giúp hạn chế lây lan vi khuẩn, virus. Đồng thời, cần giữ vệ sinh đồ chơi, dụng cụ ăn uống, không gian sinh hoạt của trẻ để ngăn chặn các tác nhân truyền nhiễm.
• Hạn chế tiếp xúc với người đang mắc bệnh: Tránh để trẻ tiếp xúc gần với người đang có triệu chứng nhiễm trùng đường hô hấp như ho, sốt, sổ mũi, đặc biệt trong các đợt dịch lưu hành. Nếu trong gia đình có người bệnh, cần cách ly tạm thời và theo dõi sức khỏe của trẻ chặt chẽ.
• Tăng cường sức đề kháng cho trẻ: Một chế độ ăn uống cân đối, giàu dinh dưỡng, ngủ đủ giấc và vận động hợp lý sẽ giúp trẻ phát triển tốt và tăng cường miễn dịch, từ đó giảm nguy cơ mắc bệnh. Việc bú mẹ hoàn toàn trong 6 tháng đầu cũng góp phần bảo vệ trẻ khỏi các bệnh nhiễm khuẩn, bao gồm viêm màng não.
• Phát hiện và điều trị sớm các nhiễm trùng thông thường: Nhiều trường hợp viêm màng não khởi phát từ các nhiễm trùng tai - mũi - họng, viêm phổi hoặc nhiễm trùng huyết không được điều trị kịp thời. Do đó, cần đưa trẻ đến khám bác sĩ khi có biểu hiện sốt cao, ho kéo dài, co giật hoặc mệt lả để được xử lý triệt để ngay từ đầu.

Viêm màng não ở trẻ em là một bệnh lý nguy hiểm, đòi hỏi sự quan tâm đúng mức từ cộng đồng, đặc biệt là các bậc phụ huynh. Việc chủ động nhận diện dấu hiệu sớm, tuân thủ các biện pháp phòng ngừa và đảm bảo tiếp cận y tế kịp thời không chỉ giúp bảo vệ sức khỏe của trẻ mà còn góp phần hạn chế gánh nặng bệnh tật lâu dài. Nâng cao nhận thức về viêm màng não ở trẻ em chính là nền tảng vững chắc để phòng bệnh hiệu quả và giảm thiểu tối đa những hậu quả nghiêm trọng có thể xảy ra.

Tiêm vắc xin là biện pháp hiệu quả giúp trẻ phòng ngừa viêm màng não và nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm khác, giúp bảo vệ sức khỏe dài lâu cho con bạn từ giai đoạn đầu đời. Trung tâm Tiêm chủng Long Châu là một trong những địa chỉ tiêm chủng uy tín tại Việt Nam, với dịch vụ được nhiều gia đình tin chọn để chăm sóc sức khỏe cho trẻ em và người lớn. Liên hệ ngay hotline miễn phí 1800 6928 để đặt lịch hẹn.