Chỉ số AQI là gì? Ảnh hưởng của chất lượng không khí đến sức khỏe

AQI là gì? Đây là chỉ số thể hiện mức độ ô nhiễm không khí, giúp đánh giá chất lượng không khí hàng ngày và mức độ ảnh hưởng đến sức khỏe. Dựa vào AQI, người dân có thể chủ động điều chỉnh hoạt động ngoài trời để giảm thiểu tác động của ô nhiễm.

AQI là gì?

AQI (Air Quality Index) là chỉ số chất lượng không khí, được sử dụng để đánh giá mức độ ô nhiễm không khí trong một khu vực cụ thể tại một thời điểm nhất định. Chỉ số này được xây dựng dựa trên nồng độ trung bình trong không khí của một số chất ô nhiễm phổ biến, bao gồm bụi mịn PM2.5, PM10, ozone (O₃), carbon monoxide (CO), sulfur dioxide (SO₂) và nitrogen dioxide (NO₂).

AQI được biểu thị theo thang điểm từ 0 đến 500, trong đó giá trị càng cao đồng nghĩa với mức độ ô nhiễm càng nghiêm trọng và nguy cơ ảnh hưởng đến sức khỏe càng lớn. Thang điểm này được chia thành nhiều mức độ cảnh báo với màu sắc tương ứng, giúp cộng đồng dễ dàng nhận biết tình trạng không khí và đưa ra biện pháp phòng tránh phù hợp.

Chỉ số AQI có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong việc dự báo và kiểm soát các tác nhân gây hại đến hệ hô hấp và tim mạch. Những người có nguy cơ cao như trẻ em, người già, phụ nữ mang thai và người mắc bệnh mạn tính cần đặc biệt lưu ý khi AQI vượt ngưỡng an toàn. Việc theo dõi AQI hằng ngày giúp chủ động bảo vệ sức khỏe cá nhân và cộng đồng.

Ảnh hưởng của AQI đến sức khỏe

Chất lượng không khí là yếu tố quan trọng tác động trực tiếp đến sức khỏe con người, đặc biệt trong bối cảnh mức độ ô nhiễm ngày càng gia tăng tại các đô thị lớn. Khi chỉ số AQI tăng cao, các chất ô nhiễm trong không khí như bụi mịn và khí độc có thể xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp, gây ra hàng loạt vấn đề sức khỏe nghiêm trọng. Dưới đây là các ảnh hưởng tiêu biểu của AQI đến từng cơ quan và chức năng sinh lý:

Đối với hệ hô hấp

Hệ hô hấp là tuyến phòng thủ đầu tiên tiếp xúc với không khí ô nhiễm. Khi AQI ở mức cao, bụi mịn PM2.5 và các chất kích ứng như ozone có thể xâm nhập sâu vào phế nang, gây viêm đường hô hấp, kích thích cơn hen, làm trầm trọng hơn các bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD) và viêm phế quản. Trẻ em và người cao tuổi đặc biệt dễ bị ảnh hưởng do hệ hô hấp còn yếu hoặc suy giảm chức năng.

Đối với tim mạch

Ô nhiễm không khí không chỉ dừng lại ở hệ hô hấp mà còn gây ảnh hưởng đáng kể đến hệ tim mạch. Các hạt bụi mịn có thể thâm nhập vào máu, làm tăng nguy cơ viêm mạch, xơ vữa động mạch, tăng huyết áp và nhồi máu cơ tim. Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra mối liên hệ giữa AQI cao và tỷ lệ tử vong do các bệnh lý tim mạch, đặc biệt ở những người có tiền sử bệnh tim.

Đối với quá trình sinh sản

Chất lượng không khí kém cũng có thể ảnh hưởng tiêu cực đến khả năng sinh sản ở cả nam và nữ. Các chất ô nhiễm như NO₂ và các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi có thể làm suy giảm chất lượng tinh trùng, gây rối loạn nội tiết và ảnh hưởng đến quá trình rụng trứng hoặc làm tổ. Phụ nữ mang thai tiếp xúc với không khí ô nhiễm có nguy cơ cao sinh non, thai nhẹ cân và các bất thường thai nhi.

Tổn thương thận

Mặc dù ít được chú ý, thận cũng là cơ quan chịu ảnh hưởng khi tiếp xúc lâu dài với không khí ô nhiễm. Các hạt bụi mịn khi vào máu sẽ được lọc qua thận, tạo ra gánh nặng oxy hóa và viêm, từ đó làm giảm chức năng lọc và tăng nguy cơ mắc bệnh thận mạn tính. Người có bệnh nền như đái tháo đường hoặc tăng huyết áp càng dễ bị tổn thương.

Một số vấn đề khác

Ngoài những ảnh hưởng rõ rệt đến các cơ quan chính, ô nhiễm không khí còn liên quan đến các vấn đề như rối loạn giấc ngủ, suy giảm nhận thức, nguy cơ mắc các bệnh thần kinh như Parkinson và Alzheimer. Trẻ em tiếp xúc sớm với môi trường ô nhiễm có thể chậm phát triển trí tuệ, hành vi và kỹ năng học tập. Những tác động này thường âm thầm nhưng tích lũy theo thời gian, gây ảnh hưởng lâu dài đến sức khỏe cộng đồng.

Các chất gây ô nhiễm chính ảnh hưởng đến AQI

Các chất ô nhiễm trong không khí là thành phần chính quyết định chỉ số AQI, mỗi chất mang đặc tính riêng và ảnh hưởng cụ thể đến sức khỏe con người. Dưới đây là những tác nhân ô nhiễm phổ biến và cơ chế tác động của chúng đối với cơ thể:

• Ozone tầng mặt đất (O₃): Ozone tại tầng đối lưu là sản phẩm của phản ứng quang hóa giữa các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOC) và oxit nitơ dưới tác động của ánh sáng mặt trời. Khác với ozone ở tầng bình lưu có vai trò bảo vệ trái đất khỏi tia cực tím, ozone tầng mặt đất lại là chất gây ô nhiễm mạnh, có khả năng gây kích ứng phổi, làm nặng thêm các bệnh hen suyễn và ảnh hưởng đến chức năng hô hấp ngay cả ở người khỏe mạnh.
• Bụi mịn PM_2.5 và PM₁₀: Các hạt vật chất lơ lửng trong không khí có kích thước siêu nhỏ (PM_2.5) và nhỏ (PM₁₀) có thể xâm nhập vào hệ hô hấp, gây tổn thương nhu mô phổi và làm tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch. PM_2.5 đặc biệt nguy hiểm vì có thể thâm nhập vào máu, dẫn đến viêm mạch máu và rối loạn chuyển hóa lâu dài.
• Carbon monoxide (CO): Là khí không màu, không mùi, CO thường được sinh ra từ quá trình đốt nhiên liệu không hoàn toàn. Khi xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp, CO gắn kết với hemoglobin mạnh hơn oxy, làm giảm khả năng vận chuyển oxy đến các mô, gây thiếu oxy tổ chức. Triệu chứng có thể dao động từ nhức đầu, chóng mặt đến ngất xỉu, và thậm chí tử vong nếu nồng độ cao.
• Nitrogen dioxide (NO₂): NO₂ là sản phẩm phụ từ hoạt động giao thông và công nghiệp. Đây là chất gây kích ứng mạnh đường hô hấp, đặc biệt là ở trẻ em và người có cơ địa dị ứng. Tiếp xúc kéo dài với NO₂ làm tăng nguy cơ mắc hen phế quản, giảm chức năng phổi và tăng nhạy cảm với nhiễm trùng hô hấp.
• Sulfur dioxide (SO₂): Sinh ra chủ yếu từ quá trình đốt than đá và dầu diesel, SO₂ là khí gây kích ứng niêm mạc mũi, họng và mắt. Ngoài ra, SO₂ còn có thể gây co thắt phế quản, đặc biệt ở người có sẵn bệnh hô hấp như hen hoặc COPD. Tiếp xúc dài hạn cũng làm gia tăng nguy cơ các bệnh lý tim mạch.

Chỉ số AQI bao nhiêu là tốt?

Chỉ số AQI (Air Quality Index) được chia thành các mức từ 0 đến 500, trong đó:

• 0 - 50: Tốt - Chất lượng không khí trong lành, không ảnh hưởng đến sức khỏe.
• 51 - 100: Trung bình - Chấp nhận được, nhưng một số người nhạy cảm có thể gặp triệu chứng nhẹ.
• 101 - 150: Kém (nhóm nhạy cảm bị ảnh hưởng) - Người mắc bệnh hô hấp, tim mạch, trẻ em, người già nên hạn chế tiếp xúc ngoài trời.
• 151 - 200: Xấu - Gây ảnh hưởng đến sức khỏe nhóm nhạy cảm, người khỏe mạnh cũng có thể cảm thấy khó chịu.
• 201 - 300: Rất xấu - Gây hại đến sức khỏe cho toàn dân, cần hạn chế hoạt động ngoài trời.
• 301 - 500: Nguy hại - Mức ô nhiễm nghiêm trọng, có thể gây tác động khẩn cấp đến sức khỏe; cần ở trong nhà và đóng kín cửa.

Như vậy, AQI từ 0 đến 50 được xem là mức tốt, phù hợp cho mọi đối tượng và không gây ảnh hưởng đến sức khỏe.

Chỉ số AQI bao nhiêu là nguy hiểm?

Chỉ số AQI được xem là nguy hiểm khi vượt qua ngưỡng 300, tức thuộc nhóm "Nguy hại" theo phân loại chuẩn. Đây là mức ô nhiễm không khí nghiêm trọng, có khả năng gây ảnh hưởng khẩn cấp đến sức khỏe toàn dân, bao gồm cả những người khỏe mạnh. Triệu chứng có thể xuất hiện ngay sau khi tiếp xúc, như khó thở, đau đầu, tức ngực, hoặc khởi phát cơn hen, tăng nguy cơ nhập viện do bệnh hô hấp và tim mạch.

Việt Nam đứng thứ mấy về mức độ ô nhiễm?

Việt Nam hiện đang nằm trong nhóm các quốc gia có mức độ ô nhiễm không khí đáng báo động trên thế giới. Theo các thống kê toàn cầu về chất lượng không khí dựa trên nồng độ bụi mịn PM_2.5, Việt Nam thường xuyên đứng trong top 25 quốc gia ô nhiễm nhất. Điều này cho thấy mức độ ô nhiễm không khí tại Việt Nam không chỉ là vấn đề môi trường mà còn là thách thức lớn đối với sức khỏe cộng đồng và hệ thống y tế.

Trong khu vực Đông Nam Á, Việt Nam được xếp vào nhóm có chỉ số AQI trung bình năm ở mức cao thứ hai, chỉ sau Indonesia. Đặc biệt, các đô thị lớn như Hà Nội và TP. Hồ Chí Minh thường xuyên ghi nhận mức AQI vượt ngưỡng an toàn, với nồng độ bụi mịn PM_2.5 cao gấp nhiều lần so với giới hạn khuyến nghị của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). Tình trạng này góp phần làm gia tăng tỷ lệ mắc các bệnh lý hô hấp, tim mạch, và ảnh hưởng đến sức khỏe thai kỳ.

Thực trạng ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng đòi hỏi sự vào cuộc đồng bộ của các cơ quan quản lý, ngành y tế và chính người dân trong việc giám sát chất lượng không khí và triển khai các biện pháp bảo vệ sức khỏe một cách chủ động.

Cần làm gì khi chỉ số ô nhiễm không khí AQI tăng cao?

Khi chỉ số AQI tăng cao, đặc biệt vượt ngưỡng 100 (kém) hoặc nghiêm trọng hơn (trên 150), việc chủ động bảo vệ sức khỏe là điều cần thiết để hạn chế nguy cơ ảnh hưởng đến hệ hô hấp, tim mạch và các chức năng sinh lý khác. Dưới đây là những biện pháp khuyến nghị mang tính y tế khi AQI ở mức cao:

• Hạn chế hoạt động ngoài trời: Tránh ra ngoài trong thời gian dài, đặc biệt vào khung giờ sáng sớm và chiều tối khi nồng độ bụi mịn có xu hướng tăng cao. Nếu bắt buộc phải ra ngoài, nên rút ngắn thời gian tiếp xúc và chọn khu vực ít phương tiện, nhiều cây xanh.
• Sử dụng khẩu trang chuyên dụng: Khẩu trang đạt chuẩn PM_2.5 hoặc N95 có khả năng lọc được bụi mịn hiệu quả hơn nhiều so với khẩu trang vải thông thường. Cần đeo khẩu trang đúng cách, che kín mũi và miệng.
• Đóng kín cửa, sử dụng máy lọc không khí trong nhà: Trong thời điểm ô nhiễm nặng, nên đóng cửa sổ, cửa ra vào để hạn chế bụi vào nhà. Máy lọc không khí có màng lọc HEPA sẽ giúp duy trì chất lượng không khí trong nhà ở mức an toàn.
• Uống đủ nước và tăng cường dinh dưỡng: Nước giúp làm loãng dịch nhầy hô hấp và thải độc. Bổ sung thực phẩm giàu vitamin C, A, E và omega-3 giúp tăng cường miễn dịch và bảo vệ mô hô hấp khỏi tổn thương do oxy hóa.
• Theo dõi AQI hằng ngày: Sử dụng các ứng dụng như AirVisual, PAM Air, hoặc các cổng thông tin môi trường để cập nhật chỉ số AQI theo thời gian thực, từ đó có kế hoạch sinh hoạt phù hợp.
• Cảnh báo và bảo vệ nhóm nguy cơ cao: Trẻ nhỏ, người già, phụ nữ mang thai và người mắc bệnh mạn tính cần được cảnh báo sớm và tránh hoàn toàn việc tiếp xúc với môi trường ô nhiễm khi AQI vượt ngưỡng.
• Tăng cường trồng cây xanh và cải thiện môi trường sống: Về lâu dài, mỗi cá nhân và cộng đồng cần có hành động cụ thể như giảm sử dụng phương tiện cá nhân, trồng cây xanh, hạn chế đốt rác... để góp phần cải thiện chất lượng không khí.

Hiểu rõ “AQI là gì” không chỉ giúp mỗi người nhận thức đúng về mức độ ô nhiễm không khí mà còn chủ động hơn trong việc bảo vệ sức khỏe cá nhân và cộng đồng. Trong bối cảnh môi trường ngày càng biến động, việc theo dõi chỉ số AQI hằng ngày là hành động thiết thực để thích ứng và sống an toàn hơn.