Nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hiện nay và giải pháp giảm thiểu hiệu quả

Không khí ô nhiễm không chỉ làm giảm chất lượng sống, mà còn liên quan trực tiếp đến các bệnh hô hấp, tim mạch và cả tử vong sớm. Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm có khoảng 7 triệu ca tử vong liên quan đến ô nhiễm không khí. Việt Nam cũng không nằm ngoài xu hướng đó khi chỉ số AQI ở nhiều đô thị thường xuyên vượt ngưỡng an toàn. Để giải quyết vấn đề tận gốc, cần bắt đầu từ việc nhận diện đúng nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hiện nay và cùng nhau hành động kịp thời.

Nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hiện nay là gì?

Tình trạng không khí ô nhiễm là kết quả của nhiều yếu tố đan xen từ sinh hoạt, sản xuất đến môi trường tự nhiên. Các nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hiện nay bao gồm:

Hoạt động giao thông vận tải quá tải

Ô nhiễm không khí có thể đến từ hoạt động giao thông vận tải quá tải:

• Lượng phương tiện cá nhân, đặc biệt là xe máy sử dụng động cơ cũ, ngày càng tăng. Những phương tiện này phát thải nhiều khí độc như CO, NOx và bụi mịn PM2.5 - yếu tố nguy hiểm nhất với sức khỏe.
• Xe tải, xe container và xe buýt chạy bằng dầu diesel cũng góp phần phát thải khí thải độc hại vào không khí, nhất là trong giờ cao điểm hoặc khu vực dân cư đông đúc.

Hoạt động công nghiệp không kiểm soát

Các hoạt động công nghiệp hay xây dựng không kiểm soát đều có thể dẫn đến ô nhiễm không khí:

• Các nhà máy nhiệt điện, lò đốt than, cơ sở sản xuất thép, xi măng,... phát thải khí CO2, SO2, NOx và bụi mịn trong quá trình vận hành.
• Công trình xây dựng thiếu biện pháp che chắn, gây bụi, khí độc và tiếng ồn - ảnh hưởng cả không khí và sức khỏe người dân xung quanh.

Đốt rác, rơm rạ, than tổ ong trong sinh hoạt

Các hoạt động như đốt rác, đốt rơm rạ, than tổ ong trong đời sống sinh hoạt có thể gây ảnh hưởng đến không khí. Cụ thể:

• Tại các vùng nông thôn và ngoại ô, việc đốt rơm rạ sau thu hoạch vẫn còn phổ biến, phát sinh bụi mịn và khí độc.
• Rác sinh hoạt bị đốt trực tiếp thay vì phân loại, tái chế, càng làm tăng lượng khí độc trong không khí.
• Than tổ ong - loại nhiên liệu còn được sử dụng trong một số gia đình - cũng phát ra CO và benzen, ảnh hưởng nghiêm trọng tới sức khỏe hô hấp.

Tình trạng đô thị hóa thiếu quy hoạch xanh

Đô thị hoá thiếu quy hoạch xanh gây ô nhiễm không khí:

• Nhiều khu đô thị mở rộng nhanh chóng mà không chú trọng không gian cây xanh hoặc mặt nước, làm giảm khả năng lọc và làm mát không khí.
• Tình trạng “bê tông hóa” khiến nhiệt độ tăng cao, bụi bẩn dễ tích tụ, góp phần vào hiện tượng đảo nhiệt đô thị.

Ảnh hưởng từ biến đổi khí hậu và thời tiết

Biến đổi khí hậu và thời tiết cũng có thể gây ô nhiễm không khí:

• Hiện tượng nghịch nhiệt thường xảy ra vào mùa đông hoặc sáng sớm khiến khí ô nhiễm không thể bốc lên cao, bị giữ lại tầng thấp, làm tăng nồng độ bụi mịn.
• Các đợt sương mù, gió yếu cũng khiến không khí khó lưu thông, tạo điều kiện để bụi và khí độc tích tụ.

Tác động của ô nhiễm không khí đến sức khỏe và đời sống

Không khí ô nhiễm không chỉ ảnh hưởng đến môi trường, mà còn tác động trực tiếp và lâu dài đến sức khỏe con người.

Ảnh hưởng trực tiếp đến hệ hô hấp và tim mạch:

• Bụi mịn PM2.5 có khả năng xuyên qua hàng rào phổi, đi vào máu và gây tổn thương cho hệ tim mạch.
• Người lớn tuổi, trẻ em và người có bệnh nền như hen suyễn, tiểu đường dễ bị biến chứng hơn khi tiếp xúc với không khí ô nhiễm thường xuyên.

Làm tăng nguy cơ tử vong sớm:

• Ước tính mỗi năm có hàng triệu người tử vong liên quan đến ô nhiễm không khí, trong đó phần lớn do bệnh tim mạch, đột quỵ và các bệnh suy hô hấp mãn tính.
• Ô nhiễm không khí được xếp trong top 10 nguyên nhân gây tử vong cao nhất toàn cầu.

Giảm chất lượng cuộc sống và năng suất lao động:

• Không khí ô nhiễm khiến con người mệt mỏi, khó ngủ, dễ cáu gắt và giảm khả năng tập trung.
• Nhiều hoạt động ngoài trời bị hạn chế, ảnh hưởng đến thể chất và tâm lý, đặc biệt là với trẻ nhỏ và người làm việc ngoài trời.

Các nhóm chất ô nhiễm chính trong không khí hiện nay

Sau khi hiểu rõ nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hiện nay, việc nắm rõ các chất gây ô nhiễm phổ biến giúp chúng ta hiểu hơn về tác nhân và cách kiểm soát.

Bụi mịn PM2.5 và PM10:

• Đây là những hạt bụi có kích thước rất nhỏ, không thể nhìn thấy bằng mắt thường. PM2.5 có thể xâm nhập vào phế nang, thậm chí đi vào máu.
• Nguồn phát sinh chủ yếu từ đốt nhiên liệu hóa thạch, giao thông và xây dựng.

Khí CO, CO₂, NOx, SO₂:

• CO và CO₂ sinh ra từ các quá trình đốt cháy không hoàn toàn, gây ngạt khí nếu tích tụ trong không gian kín.
• NOx và SO₂ là tác nhân tạo ra mưa axit, gây hại cho cây trồng, đất và nguồn nước.

Hợp chất hữu cơ bay hơi (VOC):

• Xuất hiện từ sơn, dung môi, xăng dầu, chất tẩy rửa hoặc khí thải công nghiệp.
• VOC có thể gây kích ứng mắt, mũi, cổ họng và một số loại còn có liên quan đến ung thư.

Giải pháp giảm thiểu ô nhiễm không khí từ cá nhân đến cộng đồng

Giải pháp bền vững đến từ hành động thiết thực của mỗi người dân kết hợp với định hướng chính sách từ cộng đồng.

Giảm sử dụng phương tiện cá nhân - chuyển sang giao thông xanh:

• Ưu tiên sử dụng xe buýt điện, xe đạp hoặc đi bộ cho quãng đường ngắn.
• Tắt máy xe khi dừng chờ lâu, không để xe nổ máy trong nhà kín hoặc tầng hầm.

Thay đổi thói quen sinh hoạt hằng ngày:

• Không đốt rác, thay vào đó phân loại rác và tận dụng các phương pháp tái chế.
• Sử dụng thiết bị điện tiết kiệm năng lượng, giảm phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch.

Tăng cường không gian xanh trong đô thị:

• Trồng cây xanh tại nhà, văn phòng giúp cải thiện chất lượng không khí và tạo không gian sống lành mạnh.
• Khuyến khích quy hoạch đô thị thân thiện môi trường với công viên, mặt nước và hành lang cây xanh.

Lọc không khí trong nhà - bảo vệ không gian sống:

• Sử dụng máy lọc không khí tại các khu vực có chỉ số ô nhiễm cao, đặc biệt là phòng ngủ và nơi sinh hoạt chung.
• Trồng cây lọc khí như trầu bà, lưỡi hổ, nha đam,... giúp hút bụi và làm mát tự nhiên.

Cần gì từ chính sách và cộng đồng để kiểm soát ô nhiễm không khí?

Bên cạnh ý thức cá nhân, việc kiểm soát ô nhiễm không khí cần đến hệ thống quản lý và quy định rõ ràng từ cơ quan chức năng.

Nâng cao hệ thống quan trắc và cảnh báo sớm:

• Cần lắp đặt hệ thống quan trắc không khí tại các điểm dân cư đông đúc, khu công nghiệp và trường học.
• Dữ liệu cần được cập nhật công khai theo thời gian thực để người dân nắm bắt và có biện pháp bảo vệ sức khỏe kịp thời.

Tăng cường kiểm tra, xử phạt hành vi gây ô nhiễm:

• Doanh nghiệp, cơ sở sản xuất cần tuân thủ nghiêm ngặt quy định khí thải. Cần xử phạt mạnh tay các trường hợp vi phạm.
• Kiểm tra đột xuất các phương tiện giao thông cũ, không đạt tiêu chuẩn khí thải.

Giáo dục cộng đồng về bảo vệ môi trường:

• Đưa nội dung bảo vệ môi trường, phòng chống ô nhiễm không khí vào chương trình giáo dục phổ thông.
• Tổ chức chiến dịch truyền thông, sự kiện “thành phố xanh - không khí sạch” nhằm nâng cao nhận thức toàn xã hội.

Nguyên nhân gây ô nhiễm không khí hiện nay đến từ nhiều phía - từ hoạt động giao thông, sản xuất, sinh hoạt, cho đến hệ quả của biến đổi khí hậu. Mỗi người dân, mỗi cộng đồng cần hiểu đúng, hành động sớm và có trách nhiệm hơn với không khí mình đang hít thở mỗi ngày. Giải quyết vấn đề này đòi hỏi nỗ lực không chỉ từ cá nhân mà còn từ hệ thống quản lý, quy hoạch và chính sách môi trường bền vững.