Lá ngón: Chất độc chết người ở vùng núi và cách cấp cứu ngộ độc lá ngón hiệu quả

Cây lá ngón hay còn gọi là cây lá ngón vàng, cây rút ruột. Đây là loại cây thường mọc ở các tỉnh miền núi phía Bắc nước ta một cách tự nhiên. Lá ngón chứa độc tính khá cao, người ăn lá ngón nếu không được cấp cứu kịp thời có thể dẫn đến tử vong lập tức. Vì vậy, để tránh trường hợp ngộ độc do ăn nhầm phải lá ngón, chúng ta cần trang bị kiến thức để phân biệt lá ngón với một số lá khác. 

Tình trạng ngộ độc lá ngón

Cây lá ngón phần thân có khía dọc, không có lông ở cả phần cành và phần thân. Lá ngón mọc đối xứng thành chùm ở đầu cành, hình thuôn dài, mặt lá trơn nhẵn, đầu nhọn. Kích thước của lá ngón thường có độ dài dao động từ 7 - 12 cm và chiều rộng khoảng 2,5 - 5,5 cm. Đối với cành non lá có màu xanh lục nhạt, khi lá già sẽ dần chuyển sang màu nâu xám nhạt.

Hoa lá ngón thường có màu vàng, nở ra thành 5 cánh hoa, mùa hoa nở thường vào tháng 6, 8, 10. Quả lá ngón thon dài, không có lông bao quanh, màu nâu, có kích thước với chiều rộng khoảng 0,5 cm. Hạt lá ngón màu nâu nhạt, hơi nhỏ. Ở các cành non, lá sẽ có màu xanh lục nhưng khá nhạt. Đến giai đoạn già, lá sẽ chuyển dần sang màu xám nâu nhạt.

Thành phần chứa độc tính trong toàn bộ loại cây này là alkaloid, theo thứ tự rễ, lá, hoa, quả, thân cây độc tính giảm dần. Alkaloid là hợp chất hữu cơ dị vòng nitơ, có tính bazơ, hay gặp ở nhiều loài thực vật và thỉnh thoảng gặp ở vài loài động vật.

Alkaloid trong lá ngón có độc tính rất cao đối với cơ thể con người, liều nhỏ alkaloid có thể gây độc chết người, đặc biệt tác động mạnh ở hệ thần kinh. Alkaloid ở lá ngón thường được hấp thu nhanh qua đường tiêu hóa trong thời gian từ 5 - 30 phút. với thời gian tử vong nếu không được điều trị kịp thời dao động từ khoảng 1 - 7,5 giờ. 

Thành phần alkaloid trong lá ngón gây độc con người nhất là hệ thần kinh

Dấu hiệu nhận biết ngộ độc lá ngón

Khi bị ngộ độc lá ngón thông thường sẽ gặp các dấu hiệu sau:

• Cơ thể mệt mỏi, vã mồ hôi, lạnh tay chân, buồn nôn, đau bụng dữ dội, khó vận động cơ thể, thậm chí các cơ bị liệt.
• Giãn đồng tử dẫn đến nhạy cảm với ánh sáng, chói mắt, sụp mí và liệt cơ hàm dưới dẫn đến rơi hàm dưới không khép được vào miệng.
• Hơi thở của bệnh nhân yếu, chậm dần dần suy hô hấp.
• Nhịp tim chậm, kéo theo hạ huyết áp thậm chí suy tim.
• Cơ thể có phản ứng co giật, tăng phản xạ gân xương.
• Nếu không được cấp cứu kịp thời nạn nhân dễ dẫn đến tử vong do suy hô hấp, ngưng tim.

Cách cấp cứu ngộ độc lá ngón hiệu quả

Cách sơ cứu ngộ độc lá ngón ban đầu

Nếu nạn nhân không được cấp cứu và điều trị kịp thời thì sẽ dẫn đến tử vong sau khoảng từ 1 - 7 giờ sau khi ăn lá ngón tùy vào tình trạng ngộ độc. Vì vậy, khi phát hiện các dấu hiệu bị ngộ độc lá ngón cần lập tức có phương pháp sơ cứu ban đầu hợp lý gồm các bước sau:

• Bước 1: Đầu tiên đặt bệnh nhân ngồi dậy, ở tư thế đầu cúi thấp hơn thân người để dễ gây nôn và hạn chế chất độc tiếp tục ngấm vào dạ dày của bệnh nhân.
• Bước 2: Bệnh nhân cần được gây nôn để loại bỏ một phần chất độc ra khỏi cơ thể. Đầu tiên cần cho bệnh nhân uống liên tục khoảng 1 đến 2 lít nước. Sau đó dùng tay chọc sâu vào gốc lưỡi bên trong cổ họng của bệnh nhân để tạo phản xạ gây nôn lá ngón ra bên ngoài. Bạn cần lưu ý chỉ tiến hành gây nôn trong trường hợp bệnh nhân còn tỉnh táo có sự hợp tác và mới ăn xong lá ngón. Để kích thích gây nôn chỉ nên dùng biện pháp cơ học bằng tay mà không sử dụng thuốc. Vì thuốc gây nôn tác dụng sẽ dễ dẫn đến bệnh nhân bị liệt hầu họng, co giật và sặc phổi sau khi nôn xong.
• Bước 3: Sau các bước trên cần nhanh chóng gọi cấp cứu và đưa bệnh nhân đến cơ sở y tế uy tín gần nhất có đầy đủ các trang thiết bị cấp cứu để tiếp tục điều trị giải độc, tránh các biến chứng nguy hiểm hoặc nguy cơ tử vong. Thông thường đầu tiên khi đến bệnh viện, bác sĩ sẽ tiếp tục loại bỏ chất độc bằng cách cho uống than hoạt tính để ngăn hấp thu chất độc, rửa dạ dày và truyền dịch. 

Một số phương pháp chẩn đoán ngộ độc lá ngón

Một số phương pháp xét nghiệm, thăm dò thông thường để phát hiện ngộ độc lá ngón bao gồm:

• Xét nghiệm phân tích công thức máu bao gồm các chỉ số creatinin, bilirubin, ure, đường, điện giải đồ (Na, K, Cl, Ca), GOT, GPT, CPK.
• Xét nghiệm phân tích nước tiểu bao gồm các chỉ số hồng cầu, bạch cầu, protein.
• Đo điện tâm đồ.
• Xét nghiệm độc chất: Bác sĩ có thể lấy mẫu từ dịch dạ dày, nước tiểu hoặc chất nôn của bệnh nhân đem so sánh với mẫu dịch lá ngón bằng phương pháp sắc ký lớp mỏng để tìm độc chất các alkaloid của lá ngón.

Cách điều trị giảm triệu chứng ngộ độc lá ngón

Nguyên tắc

Điều trị ngộ độc lá ngón không có thuốc đặc hiệu. Vì vậy điều trị ngộ độc lá ngón chủ yếu là nâng đỡ chức năng sống, đảm bảo kiểm soát tình trạng hô hấp, nhịp tim ổn định.

Các biện pháp hạn chế hấp thu

Rửa dạ dày trong trường hợp bệnh nhân mới ăn lá ngón trong thời gian ngắn khoảng 6 giờ. Đầu tiên trước khi rửa dạ dày cần xử lý vấn đề suy hô hấp ở bệnh nhân. Đối với bệnh nhân ý thức không rõ thì khi rửa dạ dạy cần đặt bệnh nhân ở tư thế nằm nghiêng. Trong trường hợp bệnh nhân hôn mê thì cần đặt nội khí quản và bơm bóng chèn trước khi rửa dạ dày. Rửa dạ dày cho bệnh nhân bằng nước pha muối ấm có nồng độ 0,5 - 0,9%.

Sau khi gây nôn hoặc rửa dạ dày, có thể dùng khoảng than hoạt với liều lượng 1 g/kg cân nặng. Lưu ý không dùng than hoạt trong trường hợp bệnh nhân đang hôn mê, co giật, suy hô hấp mà chưa đặt ống nội khí quản.

Cấp cứu ngộ độc lá ngón cần đảm bảo các chức năng sống ổn định

Điều trị triệu chứng

Suy hô hấp: Đảm bảo đường thở thông thoáng (ngửa đầu, nhấc cằm, hút đờm rãi), thở oxy hoặc nếu cần bóp bóng mask với oxy 100%. Đặt nội khí quản cho bệnh nhân. Bóp bóng qua nội khí quản với oxy 100% hoặc thở máy.

Co giật: Đối với trường hợp bệnh nhân chỉ có triệu chứng tăng phản xạ gân xương thì tiêm bắp diazepam với liều dùng 10mg. Nếu khi theo dõi tình trạng phản xạ gân xương tăng trở lại cần tiêm liều nhắc lại. Ưu tiên tiêm đường tĩnh mạch, trong trường hợp đặc biệt mới dùng đường khác như thụt trực tràng. Liều lượng diazepam ở chế phẩm thụt trực tràng là 0,2mg/kg đối với người lớn và 0,5mg/kg đối với trẻ em.

Nhịp tim chậm: Tiêm tĩnh mạch hoặc có thể bơm qua nội khí quản Atropin với liều 0,5 - 1mg/lần. Nếu vẫn không thấy cải thiện triệu chứng nhịp tim vẫn < 60 lần/ph thì sau 5 phút cần tiêm nhắc lại sau. Đối với Atropin dùng ở người lớn với liều < 0,5mg có thể gây nhịp chậm. Trong trường hợp sử dụng thuốc không hiệu quả cần đặt máy tạo nhịp tim tạm thời.

Tụt huyết áp thường là hệ quả do tình trạng suy hô hấp mất nước không kiểm soát hoặc sử dụng thuốc cắt cơn co giật liều mạnh. Để nâng huyết áp cần sử dụng thuốc vận mạch hoặc truyền dịch, hỗ trợ hô hấp được đảm bảo tốt.

Tiêu cơ vân thường do bệnh nhân bị tăng trương lực cơ, co giật mạnh với biểu hiện nước tiểu ít dần và có màu đỏ máu, xét nghiệm chỉ số CPK > 5000 đv/L. Lúc này cần sử dụng thuốc lợi tiểu và truyền dịch.

Một số lưu ý phòng ngừa không bị ngộ độc lá ngón

Lá ngón rất dễ nhầm lẫn với cây dược liệu Mã tiền, Chè vằng. Giữa cây Lá ngón và cây Mã tiền có nhiều điểm khác nhau về lá, hoa, quả và hạt, ngược lại về rễ, thân, cành lại có những điểm khó phân biệt. Theo kinh nghiệm dân gian dựa vào quan sát đặc điểm của lá cây, thân cây và màu sắc hoa để phân biệt chè Vằng và lá ngón . Ngoài ra, Hoàng đằng có thể nhầm lẫn với lá Ngón vì lá Ngón còn có tên là Hoàng đằng. Thực tế, Hoàng đằng thân cây to, mặt cắt thân có hình nan hoa bánh xe, màu vàng tươi, dễ dàng nhận biết và phân biệt với cây lá Ngón.

Khi phát hiện cây lá ngón nên chặt bỏ luôn cả cây để phòng ngừa ngộ độc lá ngón

Đối với bệnh nhân có ý định tự tử cần theo dõi và phát hiện kịp thời để ngăn chặn hành vi tự sát tiếp cận với lá ngón. Sau đó cần truy tìm nguyên nhân đằng sau hành vi tự sát có liên quan bệnh lý tâm thần (như trầm cảm, stress), hoặc các rối loạn tinh thần khác không. Nếu có thì sau khi đã điều trị ngộ độc ổn định, cần tiếp tục đưa bệnh nhân đến các chuyên gia tâm lý hoặc bác sĩ tâm thần trong việc giải quyết các mâu thuẫn trong tâm lý nội tại hoặc điều trị tâm bệnh.

Một cách phòng ngừa tốt nhất đó là khi phát hiện cây lá ngón nên chặt bỏ luôn cả cây để tránh trường hợp có người cố tình dùng lá ngón tự vẫn hoặc có người nhầm lẫn loài cây khác.

Ds Hải Vân 

Nguồn tham khảo: Tổng hợp