Nhân cách là gì? Sự khác biệt với bệnh đa nhân cách

Nhân cách là gì là một câu hỏi phổ biến không chỉ trong lĩnh vực tâm lý học mà còn ở góc nhìn xã hội và phát triển bản thân. Nhiều người hiện nay cũng dễ nhầm lẫn giữa nhân cách, tính cách và đa nhân cách - một rối loạn tâm lý hiếm gặp. Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn hiểu rõ khái niệm nhân cách.

Theo tâm lý học nhân cách là gì ?

Để hiểu đúng khái niệm nhân cách cần nhìn nhận đây không chỉ là “tính cách bộc lộ ra bên ngoài” như cách nhiều người vẫn hiểu. Trong tâm lý học, khái niệm này mang tính hệ thống và bao gồm nhiều tầng ý nghĩa.

Khái niệm nhân cách

Nhân cách được hiểu là tập hợp các đặc điểm tâm lý ổn định của một cá nhân, quyết định cách họ suy nghĩ, cảm nhận và cư xử trong nhiều bối cảnh khác nhau. Nhân cách không chỉ là bề mặt hành vi mà còn bao gồm động cơ, niềm tin, nhận thức, phản ứng cảm xúc và giá trị sống chi phối con người.

Khác biệt giữa nhân cách, tính cách và hành vi?

Tính cách chỉ là một phần thuộc về nhân cách, thường nói đến những biểu hiện dễ thấy như hướng nội, hướng ngoại, cởi mở hay dè dặt. Còn hành vi chỉ là “kết quả thể hiện ra ngoài”. Trong đó, nhân cách chính là cấu trúc nền tảng, ổn định và mang tính quyết định lâu dài.

Các yếu tố hình thành nhân cách

Nhân cách không đơn thuần do bẩm sinh mà được hình thành, kết hợp giữa di truyền, môi trường sống, giáo dục và trải nghiệm cá nhân. Ví dụ một người có nền tảng gen hướng ngoại nhưng trải qua tuổi thơ bị kiểm soát quá mức vẫn có thể trở nên thu mình khi lớn lên.

Nhân cách có thể thay đổi theo thời gian không?

Nhân cách có tính ổn định tương đối nhưng không bất biến. Các nghiên cứu tâm lý chỉ ra rằng nhân cách có thể thay đổi chậm theo thời gian, đặc biệt khi từng trải nghiệm, được trị liệu tâm lý đúng cách hoặc trải qua sự kiện mang tính bước ngoặt trong đời.

Nhân cách được phân loại như thế nào?

Có nhiều hệ thống phân loại nhân cách được phát triển qua các trường phái tâm lý khác nhau. Mỗi cách tiếp cận sẽ giúp lý giải hành vi con người từ một góc nhìn riêng và trong bài viết này, Nhà thuốc Long Châu sẽ cùng bạn tìm hiểu 3 mô hình nền tảng và dễ hiểu.

Theo hướng Freud (Id - Ego - Superego)

Freud cho rằng con người được dẫn dắt bởi ba phần gồm Id (bản năng), Ego (cái tôi lý trí) và Superego (đạo đức - lương tâm). Một nhân cách “khỏe mạnh” là khi Ego đủ mạnh để cân bằng giữa nhu cầu bản năng và giá trị đạo đức, giúp con người đưa ra quyết định hợp lý.

Theo mô hình Big Five (OCEAN) hiện đại và khách quan

Big Five là mô hình nhân cách được công nhận mạnh mẽ trong tâm lý học hiện đại, với 5 yếu tố chính gồm Openness, Conscientiousness, Extraversion, Agreeableness và Neuroticism. Mỗi người mang một tỷ lệ riêng giữa các yếu tố này, tạo nên nhân cách hoàn toàn độc nhất, không ai giống ai.

Nhân cách “khỏe mạnh” và nhân cách lệch chuẩn là gì?

Nhân cách khỏe mạnh không phải “hoàn hảo” mà là ổn định, nhất quán và thích ứng tốt với môi trường sống. Ngược lại, nhân cách lệch chuẩn thường cứng nhắc, gây tổn hại cho bản thân hoặc người khác, thậm chí có thể rơi vào nhóm rối loạn nhân cách.

Bệnh đa nhân cách là gì?

Bệnh rối loạn đa nhân cách (DID) là một rối loạn tâm thần được công nhận trong DSM-5, không phải “nhiều tính cách”, “sống giả tạo” hay “đóng vai” như nhiều người vẫn nghĩ. DID xảy ra khi một người tồn tại hai hoặc nhiều trạng thái nhân cách khác biệt, thay phiên “điều khiển” nhận thức và hành vi của họ.

Nguyên nhân xuất phát chủ yếu từ sang chấn tâm lý nặng nề thời thơ ấu, đặc biệt là lạm dụng thể chất hoặc cảm xúc lặp đi lặp lại khi hệ thần kinh chưa đủ khả năng tự bảo vệ. Điều này khiến não bộ buộc phải “tách bản thân thành nhiều phần” để sinh tồn, mỗi nhân cách giữ một vai trò bảo vệ nhất định.

Biểu hiện thường gặp của DID là mất ký ức từng giai đoạn, cảm giác như nhìn chính mình từ bên ngoài hoặc đột nhiên cư xử hoàn toàn khác tính cách thường ngày. Những người mắc DID có thể đổi giọng nói, ngôn ngữ, thậm chí chữ viết,.. một cách tự nhiên.

DID hoàn toàn khác với người “tâm trạng thay đổi thất thường”, người hướng nội, hướng ngoại linh hoạt hoặc người cư xử khác nhau tùy môi trường. Những trường hợp này là biểu hiện tâm lý thích ứng lành mạnh, không phải bệnh.

Cách chẩn đoán và điều trị rối loạn đa nhân cách

Hiểu rõ DID là một rối loạn tâm lý nghiêm trọng giúp người bệnh và gia đình tránh tự suy đoán sai và áp dụng biện pháp không phù hợp. Dưới đây là cách chẩn đoán và điều trị phổ biến cho người bệnh.

Chẩn đoán rối loạn đa nhân cách (DID)

DID không thể tự chẩn đoán tại nhà và cũng không dựa trên cảm giác. Việc xác định bệnh chỉ được thực hiện bởi bác sĩ tâm thần hoặc nhà trị liệu tâm lý chuyên sâu về sang chấn.

Quy trình chẩn đoán theo DSM-5 thường gồm phỏng vấn lâm sàng kéo dài, khai thác tiền sử sang chấn thời thơ ấu, kiểm tra tình trạng mất ký ức dạng rời rạc (dissociative amnesia) và phân biệt với các rối loạn khác như rối loạn nhân cách ranh giới (BPD) hoặc tâm thần phân liệt,... Việc đánh giá bệnh cần đặc biệt cẩn trọng, không vội vàng dán nhãn sai cho người bệnh.

Điều trị rối loạn đa nhân cách

Điều trị DID không phải là “xóa bỏ các nhân cách thừa” mà hợp nhất và hài hòa các phần nhân cách để bệnh nhân lấy lại quyền kiểm soát đời sống. Phương pháp hiệu quả và áp dụng phổ biến hiện nay là trị liệu tâm lý chuyên sâu theo hướng xử lý sang chấn, thường kéo dài nhiều năm để giải phóng ký ức bị dồn nén an toàn.

Thuốc không trực tiếp điều trị DID nhưng có thể được bác sĩ kê đơn nhằm hỗ trợ triệu chứng đi kèm như lo âu, trầm cảm, mất ngủ,... Yếu tố quan trọng khi chữa trị là môi trường trị liệu an toàn, không phán xét, giúp bệnh nhân cảm thấy được thấu hiểu thay vì sợ hãi.

Vậy nhân cách là gì? Đây không chỉ là khái niệm về tính cách mà là một cấu trúc tâm lý phức tạp, hình thành từ gen, môi trường và trải nghiệm sống. Khi tìm hiểu, bạn cần biết rằng nhân cách và bệnh đa nhân cách (DID) là hai khái niệm hoàn toàn khác nhau, một thuộc phạm trù phát triển bình thường, một là rối loạn tâm lý cần điều trị. Việc tìm hiểu đúng bản chất giúp chúng ta tránh ngộ nhận và biết cách bảo vệ sức khỏe tâm thần cho bản thân cũng như những người xung quanh.