Tia tử ngoại là gì? Lợi ích và tác hại của tia tử ngoại cần biết

Ánh sáng mặt trời là nguồn năng lượng thiết yếu cho sự sống. Tuy vậy, trong ánh sáng đó tồn tại những dạng bức xạ mà mắt thường không nhìn thấy. Một số loại có lợi cho sức khỏe nhưng cũng có loại gây hại cho da, mắt và hệ miễn dịch nếu tiếp xúc quá mức.

Tia tử ngoại là gì?

Trong quang phổ điện từ, tia tử ngoại nằm giữa ánh sáng khả kiến và tia X. Đây là phần bức xạ có bước sóng ngắn hơn ánh sáng nhìn thấy nhưng dài hơn tia X.

Tia tử ngoại còn được gọi là tia UV hay tia cực tím. Loại bức xạ này có bước sóng trong khoảng 100 - 400 nm. Dựa trên năng lượng và bước sóng, tia UV được chia thành ba nhóm với đặc điểm tác động khác nhau lên cơ thể:

Tia UVA

Tia UVA có bước sóng từ 315 - 400 nm. Đây là loại tia phổ biến nhất vì không bị tầng ozon hấp thụ. UVA có khả năng xuyên sâu vào da nên có thể gây lão hóa sớm, tổn thương tế bào hoặc đục thủy tinh thể nếu tiếp xúc quá lâu.

Tia UVB

Tia UVB có bước sóng 280 - 315 nm. Mặc dù phần lớn đã bị tầng ozon lọc bớt nhưng tia UVB vẫn đủ năng lượng để đến bề mặt trái đất. UVB có khả năng gây cháy nắng, tổn thương DNA và làm tăng nguy cơ ung thư da.

Tia UVC

Tia UVC có bước sóng ngắn nhất. Đây là loại tia có năng lượng mạnh nhất nên khả năng gây hại cao nhất. Tuy nhiên, đồng thời UVC cũng bị hấp thụ gần như hoàn toàn bởi tầng ozon. Ngày nay, con người chỉ tiếp xúc với UVC qua nguồn nhân tạo như đèn UV diệt khuẩn.

Tia UV bao nhiêu là có hại?

Để đánh giá mức độ nguy hại của tia UV, người ta dựa vào chỉ số UV. Đây là thang đo quốc tế biểu thị mức độ mạnh của bức xạ cực tím từ mặt trời. Chỉ số càng cao thì khả năng gây hại cho da và mắt càng lớn.

Chỉ số UV ở mức 0 - 2 được xem là thấp. Khi chỉ số UV từ 8 - 10, da có thể bị bỏng trong vòng 25 phút. Nếu chỉ số trên 11, mức độ nguy hiểm được xem là cực độ. Việc tiếp xúc với ánh nắng trong thời gian ngắn cũng có thể gây tổn thương da hoặc mắt.

Tại Việt Nam, các đợt nắng nóng gay gắt thường khiến chỉ số UV tăng cao. Khi đạt mức 11 - 12, nguy cơ tổn thương da tăng mạnh, đặc biệt với người làm việc ngoài trời hoặc trẻ nhỏ có làn da nhạy cảm.

Tia UV có tác hại gì?

Mỗi loại tia UV có mức năng lượng khác nhau nên tác động lên cơ thể cũng không giống nhau. Tuy nhiên, nhìn chung phơi nhiễm UV kéo dài đều tiềm ẩn rủi ro.

Tác hại của tia UVC

Với năng lượng mạnh nhất, UVC có thể gây bỏng da nghiêm trọng và làm tổn thương giác mạc. Tổn thương thường hồi phục sau khoảng một tuần nhưng mang lại cảm giác đau rát dữ dội. Hiện nay, mối lo lớn đến từ sự suy giảm tầng ozon. Khi tầng bảo vệ mỏng đi, nguy cơ UVC chạm tới mặt đất có thể tăng lên.

Tác hại của tia UVB

Tia UVB có khả năng xuyên qua tầng ozon một phần. Việc tiếp xúc với UVB ở cường độ cao tạo ra phản ứng cháy nắng và tổn thương DNA trong tế bào da. Đây là nguyên nhân dẫn đến ung thư da bao gồm ung thư tế bào đáy, ung thư tế bào vảy và u hắc tố. UVB còn khiến da sạm màu, khô ráp hoặc xuất hiện nếp nhăn sớm.

Không chỉ ảnh hưởng bề mặt, UVB còn kích hoạt phản ứng viêm mạnh khiến da phồng rộp và đau rát kéo dài. Ở trẻ nhỏ và người có làn da nhạy cảm, mức độ tổn thương từ UVB có thể nghiêm trọng hơn làm tăng nguy cơ hình thành đột biến gen.

Tác hại của tia UVA

UVA chiếm gần 97% lượng tia UV chạm đến bề mặt trái đất. Loại tia này xuyên qua da sâu hơn UVB và ảnh hưởng đến các mô liên kết. UVA thúc đẩy quá trình lão hóa da, gây mất đàn hồi, nám sạm và phá vỡ collagen. Với mắt, UVA có thể đi vào thủy tinh thể và võng mạc gây thoái hóa hoàng điểm hoặc đục thủy tinh thể theo thời gian.

Một điểm đáng lo ngại là UVA hiện diện quanh năm kể cả khi trời râm hoặc bạn ngồi cạnh cửa kính. UVA cũng là tia chính gây ra rám nắng kéo dài và tổn thương gốc tế bào mà mắt thường không nhìn thấy. Việc tiếp xúc lâu dài khiến cấu trúc da mỏng đi, dễ chảy xệ và tạo nếp nhăn sâu sớm hơn tuổi sinh học.

Bên cạnh tác động lên da, tia UV nói chung còn là nguyên nhân gây bỏng võng mạc khi quan sát mặt trời mà không có kính bảo hộ phù hợp. Tiếp xúc lặp lại làm hệ miễn dịch suy giảm vì bức xạ UV có thể làm thay đổi chức năng tế bào bạch cầu. Điều này khiến cơ thể dễ mắc bệnh hơn khi tiếp xúc với tác nhân gây hại.

Lợi ích của tia UV

Mặc dù có nhiều tác hại, tia UV vẫn mang lại một số lợi ích quan trọng. Khi được kiểm soát hợp lý, UV đóng vai trò thiết yếu trong nhiều quá trình sinh học và ứng dụng y khoa.

Hỗ trợ tổng hợp vitamin D

Lợi ích nổi bật nhất của tia UV là giúp cơ thể tổng hợp vitamin D. Khi da tiếp xúc ánh nắng, cholesterol trong da được chuyển hóa thành vitamin D3. Đây là dưỡng chất quan trọng đối với hệ xương, răng, miễn dịch và nội tiết. Thời gian tiếp xúc nắng vừa phải là phương pháp hiệu quả để bổ sung vitamin D tự nhiên.

Hỗ trợ điều trị một số bệnh da liễu

Trong y học, tia UV được dùng có kiểm soát để điều trị bệnh vảy nến. Bức xạ UV có thể làm chậm sự tăng sinh tế bào da, từ đó giảm đỏ da, ngứa và bong vảy. Phác đồ này chỉ được thực hiện tại cơ sở y tế dưới sự theo dõi chuyên môn.

Khử trùng và tiệt trùng

Tia tử ngoại có khả năng phá vỡ DNA của vi khuẩn hoặc virus khiến chúng mất khả năng nhân đôi. Chính vì vậy, UV được ứng dụng rộng rãi trong khử trùng nước không khí và bề mặt. Nhiều buồng khử khuẩn hoặc đèn UV sử dụng năng lượng này để tiêu diệt mầm bệnh.

Tóm lại, tia UV là một phần tự nhiên của ánh sáng mặt trời. Việc hiểu rõ tia tử ngoại là gì sẽ giúp bạn biết cách bảo vệ cơ thể an toàn trước các nguy cơ tiềm ẩn. Mặc dù tia UV có tác dụng trong tổng hợp vitamin D cũng như ứng dụng y khoa nhưng phơi nhiễm quá mức sẽ gây hại cho da mắt và hệ miễn dịch. Sử dụng kem chống nắng, đội mũ rộng vành hoặc che chắn khi ra ngoài là cách đơn giản để giảm phơi nhiễm tia UV. Việc duy trì thói quen này mỗi ngày sẽ giúp bạn bảo vệ sức khỏe hiệu quả hơn.