Cây trái nổ và những bài thuốc dân gian ít ai biết

Cây trái nổ là một loại cây thuốc nam mọc hoang phổ biến ở nhiều vùng nước ta, thường gắn liền với các bài thuốc dân gian. Không chỉ gây tò mò bởi đặc điểm “quả nổ” khi gặp nước, cây trái nổ còn được ghi nhận có nhiều tác dụng hỗ trợ sức khỏe theo cả y học cổ truyền và một số công bố hiện đại.

Cây trái nổ là cây gì?

Cây trái nổ là một loại cây thân thảo sống lâu năm, thường mọc hoang ở bờ ruộng, ven đường hoặc khu đất ẩm. Trong dân gian, cây còn được gọi bằng nhiều tên khác nhau như cây nổ, sâm đất, sâm tanh tách, tiêu khát thảo hay tam tiêu thảo.

Tên khoa học của cây trái nổ là Ruellia tuberosa, thuộc họ Ô rô (Acanthaceae). Cây có chiều cao trung bình từ 20 - 50 cm, một số cây có thể cao tới khoảng 80 cm. Thân cây mọc thẳng, có lông mịn, phần đốt mang lá thường phình to. Khi còn non, thân cây có tiết diện vuông khá đặc trưng.

Lá cây trái nổ mọc đối xứng, hình bầu dục, đầu tù và gốc thon. Hoa mọc ở ngọn hoặc nách lá, có màu tím xanh, 5 cánh và kích thước khá lớn, nở gần như quanh năm. Quả của cây là dạng quả nang, khi chín có màu đen và đặc biệt sẽ “nổ” tung hạt khi tiếp xúc với nước.

Trong y học dân gian, toàn bộ cây trái nổ đều có thể dùng làm thuốc. Cây có thể thu hái quanh năm, sau khi nhổ về rửa sạch, thái nhỏ và phơi khô để bảo quản. Về thành phần hóa học, cây trái nổ chứa nhiều axit amin và hợp chất sinh học như glycine, leucine, valin, tyrosin, cùng các sterol và triterpenoid như campesterol, stigmasterol, lupeol.

Lợi ích của cây trái nổ

Cây trái nổ được ghi nhận có nhiều tác dụng sinh học đáng chú ý theo y học hiện đại, đồng thời cũng được sử dụng rộng rãi trong các bài thuốc Đông y. Tuy nhiên, các công dụng này chủ yếu mang tính hỗ trợ và cần được dùng đúng cách.

Tác dụng chống oxy hóa

Chiết xuất từ rễ cây trái nổ có khả năng chống oxy hóa, giúp trung hòa các gốc tự do trong cơ thể. Điều này góp phần bảo vệ tế bào trước các tác nhân gây hại. Nhờ đó, cây trái nổ được quan tâm trong việc hỗ trợ phòng ngừa lão hóa sớm.

Hoạt tính kháng khuẩn

Nhiều chiết xuất từ thân, lá và rễ cây trái nổ cho thấy khả năng ức chế sự phát triển của một số vi khuẩn. Nhờ đặc tính này, cây thường được sử dụng trong các bài thuốc dân gian liên quan đến nhiễm trùng, đặc biệt là các vấn đề về đường tiết niệu và răng miệng.

Hỗ trợ chống ung thư

Một số số liệu cho thấy chiết xuất từ thân và lá cây trái nổ có khả năng ức chế sự phát triển của tế bào ung thư gan và ung thư vú. Tuy nhiên, các kết quả này mới dừng ở mức nghiên cứu thực nghiệm, việc ứng dụng trên người cần thêm nhiều bằng chứng khoa học.

Tác dụng hạ đường huyết

Chiết xuất methanol từ cây trái nổ được ghi nhận có khả năng làm giảm đường huyết trên động vật thí nghiệm. Điều này khiến cây được ứng dụng trong các bài thuốc hỗ trợ người bệnh tiểu đường. Tuy nhiên cây không thể thay thế thuốc điều trị theo chỉ định y tế.

Hỗ trợ dạ dày và hệ tim mạch

Hoạt chất Bergenin trong rễ cây trái nổ được nghiên cứu cho thấy khả năng bảo vệ niêm mạc dạ dày, hỗ trợ phòng ngừa tình trạng loét. Ngoài ra, Bergenin còn giúp ổn định nhịp tim và giảm lipid máu trong một số nghiên cứu trên động vật, góp phần hỗ trợ sức khỏe tim mạch.

Tác dụng trong y học cổ truyền

Theo Đông y, rễ cây trái nổ có vị ngọt, cay, tính mát; lá có vị cay, hơi đắng, tính lạnh và hơi độc nếu dùng liều cao. Cây được cho là có tác dụng thanh nhiệt, giải độc, lợi tiểu và trừ thấp. Các bộ phận khác nhau của cây được sử dụng tùy theo mục đích hỗ trợ điều trị vấn đề sức khỏe.

Một số bài thuốc dân gian từ cây trái nổ

Trong dân gian, cây trái nổ được dùng trong nhiều bài thuốc, chủ yếu dưới dạng sắc uống hoặc dùng ngoài da. Tuy lành tính nhưng việc sử dụng cần tuân thủ liều lượng và thời gian hợp lý, tránh gây tác dụng phụ.

Bài thuốc hỗ trợ điều trị cảm sốt

Dùng khoảng 12g cây trái nổ khô, thái nhỏ và hãm với nước sôi để uống hằng ngày. Bài thuốc này thường được dùng trong 1 - 3 ngày nhằm hỗ trợ hạ sốt và giảm cảm giác mệt mỏi. Khi dùng người bệnh cần theo dõi phản ứng của cơ thể, tránh trường hợp rủi ro không mong muốn.

Bài thuốc hỗ trợ tiểu đường type 2

Dùng cây trái nổ khô khoảng 25g hoặc cây tươi 75g, thái nhỏ và sắc lấy nước uống, chia làm nhiều lần trong ngày hỗ trợ ổn định đường huyết. Tuy nhiên, bài thuốc chỉ mang tính hỗ trợ, không thay thế thuốc điều trị, người bệnh cần kiểm soát đường huyết thường xuyên.

Bài thuốc hỗ trợ viêm nhiễm đường tiết niệu

Dùng 25 - 35g cây trái nổ khô sắc lấy nước uống, có thể kết hợp với bột cây trái nổ tán mịn. Bài thuốc này thường dùng vào buổi sáng để tăng tác dụng lợi tiểu, không nên dùng kéo dài nếu không có chỉ định.

Bài thuốc hỗ trợ trị sỏi thận

Kết hợp cây trái nổ với một số dược liệu khác như kim tiền thảo, rễ cỏ tranh. Các vị thuốc được sắc chung với nước và uống sau bữa ăn, hỗ trợ đào thải sỏi nhỏ nhưng không thay thế can thiệp y tế.

Bài thuốc dùng ngoài cho mụn nhọt

Thân cây trái nổ được đốt thành than, tán thành bột mịn rồi rắc lên vùng da bị mụn nhọt. Cần lưu ý cách dùng này chỉ áp dụng ngoài da và cần giữ vệ sinh sạch sẽ, không dùng trên da có vết thương hở.

Lưu ý khi sử dụng cây trái nổ

Mặc dù cây trái nổ được sử dụng phổ biến trong dân gian nhưng đây không phải là dược liệu hoàn toàn lành tính với mọi đối tượng. Việc dùng không đúng cách, sai liều lượng hoặc lạm dụng có thể gây ra những ảnh hưởng không mong muốn. Vì vậy, người dùng cần nắm rõ các lưu ý quan trọng dưới đây trước khi sử dụng.

• Phụ nữ mang thai tuyệt đối không sử dụng: Nước sắc từ rễ cây trái nổ từng được ghi nhận có tác dụng phá thai, do đó phụ nữ đang mang thai không nên dùng dưới bất kỳ hình thức nào.
• Cẩn trọng về liều lượng và thời gian sử dụng: Cây trái nổ có tác dụng lợi tiểu mạnh, nếu dùng liều cao hoặc kéo dài có thể gây tiểu nhiều lần, ảnh hưởng sinh hoạt và sức khỏe.
• Không dùng thuốc vào buổi tối: Do đặc tính lợi tiểu, việc sử dụng cây trái nổ vào buổi tối có thể gây tiểu đêm, làm gián đoạn giấc ngủ và gây mệt mỏi.
• Ngưng sử dụng nếu không thấy cải thiện: Trong trường hợp dùng để hỗ trợ điều trị cảm sốt, mụn nhọt hoặc viêm nhiễm nhưng không thấy tiến triển, người dùng nên dừng lại và đi khám.
• Không thay thế thuốc điều trị bệnh mạn tính: Cây trái nổ chỉ mang tính hỗ trợ, không thể thay thế thuốc điều trị cao huyết áp, tiểu đường hay các bệnh lý khác theo chỉ định của bác sĩ.

Cây trái nổ là một loại dược liệu dân gian quen thuộc, được sử dụng trong nhiều bài thuốc với tác dụng thanh nhiệt, giải độc và hỗ trợ một số vấn đề sức khỏe. Tuy nhiên, việc sử dụng cây trái nổ cần đúng cách, đúng liều lượng và không nên lạm dụng. Để đảm bảo an toàn, người dùng nên tham khảo ý kiến chuyên gia y tế trước khi áp dụng lâu dài, đặc biệt với các bệnh lý mạn tính.