Những điều cần biết về các loại mạch trong Đông y và phương pháp chẩn mạch

Chẩn mạch là một trong những bước đầu tiên trong chẩn đoán bệnh của y học cổ truyền. Vậy tác dụng của bắt mạch là gì? Đâu là các loại mạch trong Đông y? Phương pháp bắt mạch Đông y được thực hiện như thế nào? Bài viết dưới đây sẽ giúp bạn đọc giải đáp tất cả các thắc mắc trên.

Bắt mạch có ý nghĩa như thế nào trong chẩn đoán bệnh?

Mạch được định nghĩa là khí huyết của con người ký ngụ trong hơi thở và biểu hiện ra ở hai tay. Bắt mạch Đông y là một trong những bước cơ bản và vô cùng quan trọng đối với người thầy thuốc trong y học cổ truyền. Kỹ thuật này giúp thầy thuốc đánh giá được tình trạng sức khỏe tổng quát và cả những rối loạn ở tạng phủ bên trong cơ thể của người bệnh.

Mạch bình thường là khi mạch không trầm, không phù, không trì, không sắc và đi hoà hoãn đều đặn. Khi mắc bệnh, mạch sẽ có những thay đổi nhất định tùy thuộc vào khí huyết thịnh suy cũng như hàn nhiệt của người bệnh.

Trong một số tình trạng bệnh cụ thể dưới đây, mạch sẽ có những đặc điểm sau:

• Bệnh thuộc ngoại tà thực chứng hay bệnh ngoại cảm đang ở phần biểu: Người bệnh trong tình trạng khí huyết thịnh nhưng nhiệt, khi cảm nhiễm phải tà khí lục dâm như hàn, thấp, phong, thử, táo, hỏa mạch sẽ biến ra hồng, phù, huyền, hoạt, sác, khẩn, khâu, thực, đại, trường đều thuộc mạch dương.
• Bệnh thuộc chính khí hư hay bệnh nội thương phần lý: Người bệnh trong tình trạng khí huyết thuộc hư nhưng hàn. Mạch sẽ biểu hiện ra nhuyễn, nhược, nhu, trì, trầm, hoãn, tế, phục, sác, mạch hư thuộc loại mạch âm khi mắc hội chứng nội thương thất tình như buồn, lo, giận, sợ, mừng,…

Các loại mạch trong Đông y

Trên thực tế, tuỳ thuộc vào quan điểm của mỗi tác giả cũng như các trường phái mà có rất nhiều cách phân chia các loại mạch trong Đông y. Trong bài viết hôm nay, Nhà thuốc Long Châu sẽ trình bày cách phân chia mạch theo các trường phái lớn.

Dưới đây là các loại mạch trong Đông y mà bạn có thể tham khảo:

• Nhóm mạch phù: Bao gồm 6 mạch đó là phù, hồng, tán, khâu, nhu, cách. Vị trí mạch nằm nông.
• Nhóm mạch trầm: Vị trí mạch ở sâu, gồm có 4 mạch đó là trầm, nhược, phục, lao.
• Nhóm mạch trì: Mạch đi chậm, một hơi không đủ bốn đến năm chí, gồm 4 loại mạch cụ thể là sáp, kết, trì, hoãn.
• Nhóm mạch sác: Nhịp mạch nhanh, một hơi hơn năm chí, gồm 4 loại đó là xúc, động, tật, sác.
• Nhóm mạch hư: Mạch động dưới ngón tay vô lực, bao gồm 5 loại mạch là đoản, đại, vi, tế, hư.
• Nhóm mạch thực: Gồm 5 loại mạch đó là trường, khẩn, huyền, hoạt, thực với đặc điểm là mạch động ứng dưới ngón tay có lực.

Quy trình chẩn mạch trong Đông y

Để có thể chẩn bệnh một cách chính xác thì chẩn mạch là một trong những bước vô cùng quan trọng và không thể bỏ qua. Trong Đông y, chẩn mạch được thực hiện theo các bước sau:

Chuẩn bị người bệnh

Chuẩn bị người bệnh là bước đầu tiên của quy trình chẩn mạch trong Đông y. Dặn người bệnh cần nằm trong phòng yên tĩnh, hai tay để xuôi đồng thời lòng bàn tay ngửa lên trên để mạch không bị ép. Đặc biệt, người bệnh cần thanh thản, tránh lo lắng, căng thẳng bởi điều này có thể sẽ ảnh hưởng đến mạch tượng.

Xác định vị trí bắt mạch 

Vị trí bắt mạch được gọi là thốn khẩu, nằm ở cổ tay người bệnh, tại vị trí động mạch quay đi qua. Đoạn động mạch quay đi qua cổ tay được chia làm 3 bộ bao gồm bộ thốn nằm trên bộ quan, bộ xích nằm dưới bộ quan và bộ quan ở ngay mỏm trâm trụ.

Bắt mạch

Lúc này, bác sĩ cần giữ tâm lý thoải mái, tập trung, tránh phân tán tư tưởng. Đầu tiên, bác sĩ sẽ đặt ngón tay giữa vào bộ quan sau đó đặt ngón tay trỏ vào bộ thốn và sau cùng là đặt ngón nhẫn vào bộ xích. Thông thường, 3 ngón tay đặt vừa khít nhau, song đối với người bệnh quá cao thì đặt 3 ngón tay ra xa nhau một chút.

Có hai cách bắt mạch, cụ thể:

• Tổng khán: Nhận định tình tình chung bằng cách xem chung cả 3 bộ.
• Vi khán: Chẩn đoán bệnh chứng của từng tạng phủ khác nhau thông qua việc xem từng bộ vị. Cổ tay trái người bệnh bộ thốn sẽ tương ứng với tạng tâm, bạn xích sẽ tương ứng với tạng thận (âm) và bộ quan tương ứng với tạng can. Cổ tay bên phải, bộ quan tương ứng với tạng tỳ, bộ thốn tương ứng với tạng phế và bộ xích tương ứng với tạng thận (dương).

Trên thực tế, các bác sĩ y học cổ truyền thường kết hợp hai cách bắt mạch này, tổng khán trước sau đó là vi khán.

Khi bắt mạch, để có thể xem xét tỉ mỉ, các bác sĩ y học cổ truyền cần dùng lực các ngón tay khác nhau. Khi ngón tay đặt nhẹ gọi là khinh án, dùng lực ấn sâu gọi là trọng án và khi ngón tay hơi dùng lực thì gọi là trung án.

Những lưu ý khi chẩn mạch trong Đông y

Để việc chẩn mạch được chính xác, khi thực hiện, bạn cần lưu ý một số vấn đề sau:

• Bắt mạch nên thực hiện vào sáng sớm, khi dương khí chưa tán mà âm khí chưa động. Lúc này người bệnh chưa ăn uống gì, kinh khí chưa đầy, khí huyết chưa loạn và lạc mạch được điều hoà. Chính vì thế, việc tìm thấy bệnh trong mạch (nếu có) sẽ dễ dàng hơn. Tuy nhiên, khi gặp bệnh thì bất cứ lúc nào bác sĩ cũng có thể bắt mạch và chẩn đoán.
• Trước khi bắt mạch, cần để người bệnh nghỉ ngơi một lát. Điều này sẽ giúp điều hòa khí huyết. Bên cạnh đó, không nên bắt mạch khi người bệnh ăn quá no hoặc quá đói, khi người bệnh vừa sử dụng chất kích thích hoặc đang mệt mỏi do đi đường xa đến khám,… Ngoài ra, ống tay áo của người bệnh quá chật hay không gian xung quanh ồn ào cũng có thể ảnh hưởng đến chẩn mạch.
• Trước khi bắt mạch, người bệnh cần nằm ngửa hoặc ngồi thẳng tự nhiên, duỗi cánh tay ra hai bên và bàn tay để ngửa. Nếu để người bệnh nằm nghiêng thì cánh tay phía dưới sẽ bị đè lên làm cho mạch không chạy được, nếu người bệnh ở tư thế co tay thì mạch sẽ không được lưu thông, nếu người bệnh cử động trong khi bắt mạch sẽ khiến mạch nhanh,… Tất cả những điều này sẽ ảnh hưởng đến kết quả chẩn mạch.

Trên đây là toàn bộ những thông tin cơ bản về các loại mạch trong Đông y và phương pháp bắt mạch mà Nhà thuốc Long Châu đã tổng hợp để chia sẻ đến bạn đọc. Hy vọng thông qua bài viết hôm nay, bạn đọc sẽ hiểu rõ hơn về chủ đề này. Chúc bạn sẽ có thật nhiều sức khoẻ và cảm ơn bạn đã luôn dõi theo cũng như ủng hộ Nhà thuốc Long Châu trong suốt thời gian qua.