Rối loạn ám ảnh cưỡng chế OCD là gì? Nguyên nhân, dấu hiệu và điều trị

Trong những năm gần đây, các rối loạn tâm thần như lo âu, trầm cảm và đặc biệt là rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) đang ngày càng gia tăng trên toàn cầu. OCD không chỉ gây ảnh hưởng đến sức khỏe tinh thần mà còn làm gián đoạn nghiêm trọng đến công việc, học tập và các mối quan hệ xã hội. Vậy chính xác OCD là gì? Nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng này? Những dấu hiệu nhận biết và hướng điều trị ra sao? Hãy cùng Nhà thuốc Long Châu tìm hiểu chi tiết trong bài viết dưới đây.

Bệnh rối loạn ám ảnh cưỡng chế OCD là gì?

OCD (rối loạn ám ảnh cưỡng chế) là rối loạn tâm thần đặc trưng bởi các suy nghĩ, hình ảnh hoặc thôi thúc lặp đi lặp lại gây lo âu (ám ảnh) và các hành vi lặp lại nhằm giảm lo âu đó (cưỡng chế). Người bệnh thường cảm thấy bị ép buộc phải làm những hành vi này.

Các hành vi này tuy giúp giảm lo âu tạm thời, nhưng lại không giải quyết được nguyên nhân gốc rễ và có thể gây ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống, công việc và các mối quan hệ xã hội. OCD không đơn thuần là thói quen hay sự cẩn trọng quá mức mà là một rối loạn tâm thần cần được đánh giá và điều trị chuyên khoa. Phát hiện sớm và can thiệp đúng cách sẽ giúp kiểm soát tốt triệu chứng, giảm thiểu ảnh hưởng lâu dài.

Dấu hiệu nhận biết rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD)

Dấu hiệu rối loạn ám ảnh cưỡng chế (OCD) gồm: thường xuyên xuất hiện các suy nghĩ, hình ảnh, thôi thúc lặp đi lặp lại không mong muốn (ám ảnh) và thực hiện hành vi hoặc nghi thức lặp lại (cưỡng chế) để giảm lo âu do các ám ảnh đó gây ra.

Các triệu chứng của OCD có thể biểu hiện khác nhau ở từng cá nhân và thường bị nhầm lẫn với tính cách cầu toàn hoặc lo âu thông thường. Dưới đây là những dấu hiệu phổ biến giúp nhận biết tình trạng này:

Kiểm tra lặp đi lặp lại

Người mắc OCD thường có xu hướng kiểm tra các đồ vật, tình huống hoặc hành động nhiều lần một cách không kiểm soát. Ví dụ như kiểm tra khóa cửa, bếp gas, công tắc điện... Họ chỉ cảm thấy tạm thời an tâm sau khi thực hiện hành vi này.

Rửa tay hoặc làm sạch quá mức

Ám ảnh về vi trùng, vi khuẩn hoặc nhiễm bẩn khiến người bệnh liên tục rửa tay, lau chùi vật dụng hoặc tắm rửa quá mức. Dù không có nguy cơ nhiễm khuẩn thực sự, người bệnh vẫn cảm thấy buộc phải làm sạch để giảm lo âu.

Ám ảnh về trật tự và đối xứng

Người bệnh thường yêu cầu mọi thứ phải được sắp xếp chính xác, theo một trật tự nhất định hoặc hoàn toàn đối xứng. Những thay đổi nhỏ trong cách sắp xếp cũng có thể gây ra lo âu nghiêm trọng cho người bệnh.

Lo âu quá mức về các mối quan hệ

Người mắc OCD có thể liên tục lo âu quá mức về các mối quan hệ, sự trung thực hoặc thái độ của người thân, bạn bè, dù không có cơ sở. Họ thường xuyên tìm kiếm sự trấn an từ người khác và lo lắng nếu không nhận được phản hồi mong muốn.

Ám ảnh về những con số hoặc nghi thức

Một số người có xu hướng lặp lại hành vi hoặc lời nói theo một con số nhất định mà họ tin rằng sẽ giúp ngăn ngừa điều xấu. Chẳng hạn như đếm số bước chân, gõ cửa ba lần, đọc một câu thần chú trong đầu,...

Nỗi sợ hãi bạo lực hoặc tổn hại

Người bệnh có thể có những suy nghĩ ám ảnh rằng họ sẽ vô tình gây hại cho bản thân hoặc người khác, dù không hề muốn. Những ý nghĩ này khiến họ cảm thấy tội lỗi, lo sợ và có thể tránh tiếp xúc xã hội.

Ám ảnh về tình dục hoặc đạo đức

Người mắc OCD có thể xuất hiện các suy nghĩ không mong muốn, lặp đi lặp lại liên quan đến tình dục, tôn giáo hoặc đạo đức đi ngược lại với giá trị của bản thân. Dù không thực hiện hành vi đó, họ vẫn cảm thấy tội lỗi và dằn vặt.

Thiếu tự tin và luôn cần sự bảo đảm

Người bệnh thường nghi ngờ khả năng ra quyết định của bản thân, liên tục hỏi ý kiến người khác để cảm thấy an toàn. Họ lo sợ sai lầm, thất bại hoặc bị phán xét khi đưa ra lựa chọn độc lập.

Tránh soi gương hoặc mặc cảm ngoại hình

Một số người mắc OCD có biểu hiện của rối loạn hình thể, họ cảm thấy bản thân xấu xí, dù không có khuyết điểm rõ rệt. Họ có thể tránh soi gương, không tin vào lời khen và tự ti về ngoại hình.

Nếu các triệu chứng trên lặp lại với tần suất cao, gây ảnh hưởng đến sinh hoạt và tâm lý, người bệnh cần được thăm khám và điều trị chuyên khoa.

Đặc điểm chính của hội chứng OCD

Rối loạn ám ảnh cưỡng chế (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) là một rối loạn tâm thần mạn tính, đặc trưng bởi sự kết hợp giữa các suy nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế. Người mắc OCD thường ý thức được sự bất hợp lý của các hành vi nhưng không thể kiểm soát. Dưới đây là những đặc điểm chính của hội chứng này:

• Suy nghĩ ám ảnh: Người bệnh thường xuyên xuất hiện những suy nghĩ, hình ảnh hoặc thôi thúc lặp đi lặp lại, mang tính chất không mong muốn và gây lo âu.
• Hành vi cưỡng chế: Để làm giảm lo âu do ám ảnh gây ra, người bệnh thực hiện các hành vi hoặc nghi thức lặp lại một cách cứng nhắc. 
• Mất kiểm soát hành vi và suy nghĩ: Dù biết rằng những suy nghĩ và hành động là vô lý hoặc quá mức, người mắc OCD vẫn không thể ngừng lặp lại chúng. 
• Ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống: Người bệnh dễ rơi vào trạng thái cô lập, trầm cảm hoặc rối loạn lo âu kèm theo.

Nguyên nhân mắc OCD là gì?

Nguyên nhân mắc OCD chưa được xác định rõ, nhưng có thể liên quan đến yếu tố di truyền, mất cân bằng chất dẫn truyền thần kinh (như serotonin), cấu trúc và hoạt động não bất thường, cùng với tác động từ căng thẳng, chấn thương tâm lý và tính cách cầu toàn.

Dưới đây là những yếu tố chính có thể góp phần gây ra OCD được giới chuyên môn y khoa công nhận:

• Yếu tố sinh học: Rối loạn chức năng của một số vùng não, đặc biệt là vùng vỏ trán và hạch nền, cùng với sự mất cân bằng của chất dẫn truyền thần kinh như serotonin có thể góp phần gây ra các biểu hiện ám ảnh và hành vi cưỡng chế.
• Yếu tố di truyền: Các nghiên cứu cho thấy OCD có xu hướng di truyền trong gia đình. Người có thân nhân mắc OCD hoặc các rối loạn liên quan có nguy cơ cao hơn phát triển bệnh.
• Yếu tố môi trường: Những thói quen mang tính cưỡng chế hình thành từ nhỏ, cùng với việc tiếp xúc thường xuyên với các yếu tố gây căng thẳng, có thể góp phần kích hoạt hoặc làm nặng thêm triệu chứng.
• Chấn thương tâm lý và tổn thương não: Các sự kiện gây tổn thương tâm lý thời thơ ấu, chấn thương sọ não hoặc các tình huống gây áp lực kéo dài có thể là yếu tố khởi phát hoặc làm trầm trọng thêm bệnh lý.
• Nhiễm trùng và miễn dịch: Trẻ em từng nhiễm liên cầu khuẩn nhóm A có thể có nguy cơ cao xuất hiện các triệu chứng OCD, do phản ứng miễn dịch ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương.

Cách chẩn đoán người mắc hội chứng OCD thế nào?

Một số phương pháp chẩn đoán hội chứng OCD phổ biến bao gồm:

• Khám lâm sàng chuyên sâu: Bác sĩ chuyên khoa tâm thần sẽ phỏng vấn người bệnh để thu thập thông tin về các triệu chứng ám ảnh, hành vi cưỡng chế và thời gian kéo dài.
• Áp dụng tiêu chuẩn DSM-5: OCD được chẩn đoán dựa trên các tiêu chí trong Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, phiên bản thứ 5 (DSM-5), bao gồm các tiêu chí về tần suất, mức độ rối loạn chức năng và sự không kiểm soát hành vi.
• Đánh giá mức độ rối loạn: Các công cụ đánh giá tâm lý như thang đo Yale-Brown Obsessive Compulsive Scale (Y-BOCS) thường được sử dụng để xác định mức độ nặng nhẹ của triệu chứng.
• Xét nghiệm bổ sung khi cần thiết: Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm máu, hình ảnh học hoặc đánh giá thần kinh để loại trừ nguyên nhân thực thể khác.

Mắc hội chứng OCD có nguy hiểm không?

Mắc hội chứng OCD không trực tiếp gây nguy hiểm đến tính mạng, nhưng có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe tâm thần và chất lượng cuộc sống. Người bệnh thường lo âu, căng thẳng, gặp khó khăn trong sinh hoạt, học tập, công việc và các mối quan hệ.

Người mắc OCD thường bị mắc kẹt trong các suy nghĩ ám ảnh và hành vi cưỡng chế lặp đi lặp lại, dẫn đến mất nhiều thời gian, giảm hiệu quả học tập, công việc và làm gián đoạn sinh hoạt cá nhân. Bên cạnh đó, tình trạng lo âu mạn tính và cảm giác mất kiểm soát có thể kéo dài, gây trầm cảm, rối loạn giấc ngủ hoặc làm gia tăng nguy cơ rối loạn tâm thần khác. 

Về thể chất, một số hành vi cưỡng chế như rửa tay quá mức có thể dẫn đến tổn thương da, viêm nhiễm và suy giảm hệ miễn dịch. Ngoài ra, sự hiểu nhầm từ người xung quanh cũng khiến người bệnh dễ bị cô lập xã hội, xung đột trong các mối quan hệ và giảm khả năng hòa nhập cộng đồng. Do đó, OCD là bệnh lý cần được phát hiện sớm và điều trị đúng cách, tránh để kéo dài dẫn đến biến chứng nặng nề cả về tâm thần và thể chất.

Cách điều trị hội chứng ám ảnh cưỡng chế OCD

Điều trị OCD cần kết hợp giữa can thiệp tâm lý và sử dụng thuốc, với mục tiêu kiểm soát triệu chứng và cải thiện chất lượng sống:

• Dùng thuốc điều trị: Các thuốc ức chế tái hấp thu serotonin chọn lọc (SSRIs) như fluoxetine, fluvoxamine hoặc sertraline thường được chỉ định để giảm triệu chứng ám ảnh và cưỡng chế. Thuốc cần dùng đủ liều và theo dõi tác dụng phụ.
• Liệu pháp nhận thức - hành vi (CBT): Là phương pháp điều trị hiệu quả nhất cho OCD, đặc biệt là kỹ thuật phơi nhiễm và ngăn chặn phản ứng (ERP), giúp người bệnh đối diện với nỗi sợ mà không thực hiện hành vi cưỡng chế.
• Giáo dục tâm lý: Cung cấp kiến thức về bệnh, giúp người bệnh và gia đình hiểu rõ cơ chế OCD để giảm kỳ thị và tăng hợp tác trong điều trị.
• Biện pháp tự quản lý: Ghi chép nhật ký suy nghĩ và hành vi để nhận diện mô thức cưỡng chế.
• Rèn luyện thói quen ngủ đủ giấc, ăn uống lành mạnh và tập luyện thể thao để nâng cao sức khỏe tâm thần.
• Tham gia hoạt động cộng đồng, duy trì kết nối xã hội để giảm cô lập và lo âu.

Hiểu rõ OCD là gì, nguyên nhân gây ra bệnh, dấu hiệu nhận biết cũng như các phương pháp điều trị sẽ giúp người bệnh có cơ hội phục hồi nhanh hơn. Nếu bạn hoặc người thân đang có biểu hiện của hội chứng này, hãy chủ động thăm khám sớm để được hỗ trợ kịp thời từ các chuyên gia tâm lý, giúp kiểm soát triệu chứng và ổn định cuộc sống tinh thần.