Bilirubin là gì? Nguyên nhân khiến chỉ số bilirubin tăng cao

Bilirubin không chỉ là một chỉ số trong xét nghiệm máu mà còn là “tấm gương” phản chiếu tình trạng hoạt động của gan, mật và hệ tuần hoàn. Khi gan hoạt động bình thường, bilirubin được chuyển hóa và đào thải qua mật ra ngoài cơ thể. Việc hiểu rõ cơ chế hình thành và ý nghĩa của bilirubin giúp bác sĩ cũng như người bệnh sớm nhận diện các bất thường để có hướng xử lý kịp thời.

Bilirubin là gì? Chỉ số này tăng cao thể hiện điều gì?

Bilirubin là một sắc tố màu vàng được tạo ra trong quá trình phân hủy hồng cầu. Khi các tế bào hồng cầu già cỗi bị phá vỡ, hemoglobin bên trong chúng sẽ chuyển hóa thành bilirubin tự do (bilirubin gián tiếp).

Sau đó, gan tiếp nhận và liên hợp chất này để tạo thành bilirubin liên hợp (bilirubin trực tiếp), giúp cơ thể dễ dàng đào thải qua mật và phân. Bình thường, chỉ số bilirubin trong máu phản ánh khả năng hoạt động của gan và đường mật; khi chỉ số này tăng cao, đó có thể là dấu hiệu cảnh báo rối loạn gan mật hoặc các bệnh lý về máu.

Khi bilirubin tăng cao, da và củng mạc mắt có thể chuyển sang màu vàng - tình trạng thường gọi là vàng da. Đây là biểu hiện phổ biến của nhiều bệnh lý như viêm gan virus, tắc mật, xơ gan hoặc tan máu. Tăng bilirubin gián tiếp thường liên quan đến bệnh lý tan máu hoặc rối loạn chuyển hóa bilirubin bẩm sinh (như hội chứng Gilbert), trong khi tăng bilirubin trực tiếp lại gợi ý nguyên nhân tại gan hoặc đường mật. Ở trẻ sơ sinh, nồng độ bilirubin cao cũng thường gặp do gan chưa hoàn thiện chức năng chuyển hóa, cần theo dõi để phòng biến chứng vàng da nhân não.

Nguyên nhân khiến chỉ số bilirubin tăng cao

Chỉ số bilirubin tăng cao là dấu hiệu cảnh báo sự rối loạn trong quá trình chuyển hóa hoặc đào thải bilirubin ra khỏi cơ thể. Bình thường, gan có nhiệm vụ tiếp nhận bilirubin gián tiếp (sản phẩm thoái hóa của hồng cầu), chuyển hóa thành bilirubin trực tiếp và đào thải qua đường mật. Khi bất kỳ giai đoạn nào trong quá trình này bị cản trở, lượng bilirubin trong máu sẽ tăng lên, gây vàng da, vàng mắt hoặc ngứa da.

Một trong những nguyên nhân phổ biến nhất là các bệnh lý gan mật, chẳng hạn như viêm gan virus, viêm gan tự miễn, xơ gan hoặc ung thư gan. Những tổn thương tại gan khiến khả năng liên hợp và thải bilirubin giảm rõ rệt. Ngoài ra, sỏi mật hoặc tắc ống mật chủ cũng có thể làm mật không lưu thông, khiến bilirubin bị ứ đọng và thấm ngược vào máu.

Tình trạng tan máu cũng là nguyên nhân quan trọng, khi hồng cầu bị phá hủy nhanh hơn tốc độ gan có thể xử lý. Điều này thường gặp ở bệnh tan máu bẩm sinh, sốt rét, phản ứng truyền máu hoặc ngộ độc thuốc. Khi đó, lượng bilirubin gián tiếp trong máu tăng mạnh, gây vàng da rõ nhưng men gan vẫn bình thường.

Bên cạnh đó, rối loạn di truyền hiếm gặp như hội chứng Gilbert, Crigler-Najjar, Dubin-Johnson hoặc Rotor có thể khiến cơ thể gặp trục trặc trong việc chuyển hóa hoặc bài tiết bilirubin, dù chức năng gan vẫn bình thường.

Cuối cùng, tác dụng phụ của thuốc cũng là yếu tố đáng chú ý. Một số loại kháng sinh, thuốc hạ mỡ máu nhóm statin, thuốc chống co giật hoặc thuốc điều trị lao có thể gây độc cho gan, làm tăng men gan và kéo theo tăng bilirubin. Vì vậy, người bệnh khi dùng thuốc dài ngày nên được kiểm tra chức năng gan định kỳ để phát hiện sớm các bất thường.

Xét nghiệm bilirubin được thực hiện như thế nào?

Để xác định tình trạng bất thường, bác sĩ sẽ chỉ định xét nghiệm bilirubin máu nhằm đo tổng bilirubin, bilirubin trực tiếp và gián tiếp. Mẫu máu được lấy tĩnh mạch, sau đó phân tích trong phòng xét nghiệm.
Giá trị tham chiếu bình thường thường là:

• Bilirubin toàn phần: 0,3 - 1,2 mg/dL
• Bilirubin trực tiếp: 0 - 0,3 mg/dL
• Bilirubin gián tiếp: 0,2 - 0,9 mg/dL

Nếu kết quả vượt ngưỡng, bác sĩ sẽ dựa vào tỉ lệ bilirubin trực tiếp - gián tiếp, kết hợp với các xét nghiệm men gan (AST, ALT, GGT) và siêu âm bụng để xác định nguyên nhân cụ thể.

Cách giảm bilirubin cao và chăm sóc gan hiệu quả

Khi đã hiểu bilirubin là gì và nắm rõ nguyên nhân khiến chỉ số này tăng cao, người bệnh hoàn toàn có thể kiểm soát tình trạng hiệu quả thông qua kết hợp điều trị y khoa và thay đổi lối sống. Trước hết, việc tuân thủ phác đồ điều trị của bác sĩ là yếu tố then chốt.

Nếu nguyên nhân đến từ viêm gan virus hoặc viêm gan mạn, bệnh nhân sẽ được chỉ định thuốc kháng virus, thuốc bảo vệ tế bào gan hoặc liệu pháp hỗ trợ chức năng gan. Với trường hợp tắc mật do sỏi hoặc khối u, can thiệp ngoại khoa hoặc nội soi lấy sỏi, đặt stent đường mật có thể được thực hiện để khơi thông dòng chảy mật, giúp bilirubin trở về mức bình thường.

Bên cạnh điều trị chuyên môn, chế độ sinh hoạt và dinh dưỡng khoa học đóng vai trò không thể thiếu trong quá trình hồi phục. Người bệnh nên hạn chế tối đa rượu bia, thuốc lá và thực phẩm nhiều dầu mỡ vì đây là những yếu tố gây tổn thương gan nặng nề nhất. Thay vào đó, tăng cường rau xanh, trái cây tươi, các loại ngũ cốc nguyên cám và uống đủ nước mỗi ngày sẽ giúp gan dễ dàng thải độc và giảm tích tụ bilirubin.

Duy trì cân nặng hợp lý cũng là một biện pháp hữu hiệu, bởi béo phì làm tăng nguy cơ gan nhiễm mỡ và rối loạn chuyển hóa lipid, khiến gan phải làm việc quá tải. Người bệnh nên luyện tập thể dục nhẹ nhàng như đi bộ, yoga hoặc đạp xe từ 30-45 phút mỗi ngày để cải thiện tuần hoàn máu và hỗ trợ hoạt động chuyển hóa của gan.

Đặc biệt, cần tránh tự ý dùng thuốc hoặc thực phẩm chức năng khi chưa có chỉ định y khoa, vì một số sản phẩm dù là “tăng cường chức năng gan” vẫn có thể gây độc cho gan nếu sử dụng sai cách hoặc quá liều. Việc khám định kỳ, kiểm tra men gan và bilirubin máu giúp phát hiện sớm bất thường, từ đó điều chỉnh kịp thời để bảo vệ gan khỏe mạnh, duy trì chỉ số bilirubin ổn định lâu dài.

Hiểu rõ bilirubin là gì giúp bạn nhận biết sớm các dấu hiệu bất thường liên quan đến gan mật và có biện pháp xử lý kịp thời. Dù chỉ số bilirubin tăng không phải lúc nào cũng nguy hiểm, nhưng nếu kéo dài, đó có thể là dấu hiệu cảnh báo bệnh lý nghiêm trọng. Do đó, nên kiểm tra sức khỏe định kỳ và xét nghiệm chức năng gan để theo dõi nồng độ bilirubin, giúp bảo vệ lá gan khỏe mạnh và duy trì hoạt động chuyển hóa tối ưu cho cơ thể.