Dây thần kinh số 9​: Cấu trúc, chức năng và các rối loạn thường gặp

Dây thần kinh số 9 là một trong 12 đôi dây thần kinh sọ có vai trò đặc biệt quan trọng đối với hoạt động nuốt, cảm giác vị giác và điều hòa tuyến nước bọt. Việc hiểu rõ cấu tạo và chức năng của dây thần kinh này giúp bạn có thêm kiến thức trong chăm sóc sức khỏe thần kinh và phát hiện sớm những rối loạn liên quan.

Tìm hiểu về dây thần kinh số 9

Trong số 12 đôi dây thần kinh sọ, dây thần kinh số 9 chiếm vị trí đặc biệt quan trọng. Dây này còn được gọi là dây thần kinh thiệt hầu (Glossopharyngeal nerve). Về mặt giải phẫu, dây thần kinh số 9 xuất phát từ hành não. Sau khi hình thành, nó đi ra khỏi hộp sọ thông qua lỗ tĩnh mạch cảnh rồi phân nhánh đến nhiều cơ quan khác nhau, đặc biệt là hầu, lưỡi và tuyến nước bọt. Dây thần kinh số 9 bao gồm một số nhánh quan trọng như:

• Nhánh cảm giác: Chi phối cảm giác ở vùng hầu và đặc biệt là 1/3 sau của lưỡi, bao gồm cả vị giác.
• Nhánh tiết dịch: Kiểm soát hoạt động của tuyến mang tai, một trong những tuyến nước bọt lớn nhất, giúp duy trì độ ẩm trong khoang miệng và hỗ trợ tiêu hóa.
• Nhánh vận động: Chi phối cơ trâm - hầu, góp phần nâng hầu khi nuốt.

Chức năng của dây thần kinh số 9

Trong hệ thống 12 đôi dây thần kinh sọ phức tạp, dây thần kinh số 9 nổi bật với vai trò kép:

Chức năng cảm giác

Dây thần kinh số 9 giữ vai trò quan trọng trong cảm giác của vùng miệng và hầu. Nó chi phối 1/3 sau của lưỡi, bao gồm cả vị giác, giúp con người nhận biết được các vị chua, ngọt, đắng, mặn. Ngoài ra, dây thần kinh này còn truyền dẫn cảm giác từ hầu, màn hầu và tai giữa, giúp cơ thể nhận biết được các kích thích bên ngoài cũng như duy trì sự phối hợp nhịp nhàng trong quá trình ăn uống và phát âm.

Chức năng vận động

Dây thần kinh số 9 cũng tham gia điều khiển một số cơ ở vùng hầu, đặc biệt là cơ trâm hầu. Nhờ đó, nó góp phần quan trọng trong hoạt động nuốt, giúp thức ăn và nước uống di chuyển từ khoang miệng xuống thực quản một cách trơn tru.

Chức năng tiết dịch

Một trong những vai trò đặc biệt khác của dây thần kinh số 9 là chi phối tuyến mang tai, tuyến nước bọt lớn nhất của cơ thể. Khi được kích thích, dây này sẽ điều khiển hoạt động tiết nước bọt, giúp khoang miệng luôn ẩm, hỗ trợ tiêu hóa tinh bột và bảo vệ răng miệng.

Vai trò điều hòa

Dây thần kinh số 9 còn tham gia vào những phản xạ quan trọng như phản xạ nuốt và phản xạ nôn. Đây là các phản xạ sinh tồn, giúp bảo vệ đường hô hấp và hỗ trợ quá trình ăn uống diễn ra an toàn.

Các rối loạn liên quan đến dây thần kinh số 9

Một số rối loạn phổ biến liên quan đến dây thần kinh số 9 như:

Đau dây thần kinh thiệt hầu

Đau dây thần kinh thiệt hầu là tình trạng hiếm gặp, đặc trưng bởi những cơn đau đột ngột, dữ dội và có tính chất như điện giật, thường kéo dài từ vài giây đến vài phút. Vị trí đau thường khu trú tại gốc lưỡi, họng, amidan hoặc lan tới vùng tai. Các cơn đau có thể khởi phát khi bệnh nhân thực hiện các hoạt động hằng ngày như nuốt, nói, ho hoặc thậm chí ngáp. Nguyên nhân phổ biến nhất là do mạch máu chèn ép rễ dây thần kinh số 9, cơ chế tương tự như trong đau dây thần kinh sinh ba. Ngoài ra, khối u vùng hố sau, tổn thương sau phẫu thuật hoặc chấn thương cũng có thể là căn nguyên.

Liệt dây thần kinh số 9

Khi bị liệt dây thần kinh số 9, bệnh nhân thường mất cảm giác tại 1/3 sau lưỡi và vòm họng, kèm theo mất phản xạ nôn ở bên tổn thương. Ngoài ra, người bệnh cũng gặp triệu chứng khó nuốt, giảm tiết nước bọt. Nguyên nhân thường gặp bao gồm hội chứng Wallenberg, u nền sọ như u dây thần kinh, u màng não, ung thư vòm hầu, hoặc chấn thương sọ não và phẫu thuật vùng cổ - hầu. Ngoài ra, một số bệnh lý thoái hóa thần kinh hiếm gặp cũng có thể dẫn đến tình trạng này.

Hội chứng Vernet

Hội chứng Vernet xảy ra khi có khối u hoặc chèn ép tại lỗ tĩnh mạch cảnh, gây tổn thương phối hợp ba dây thần kinh sọ 9, 10 và 11. Về mặt lâm sàng, bệnh nhân có thể biểu hiện liệt dây 9 với mất cảm giác 1/3 sau lưỡi và mất phản xạ nôn. Khi dây 10 bị tổn thương, người bệnh có triệu chứng khàn tiếng, nuốt nghẹn và liệt màn hầu. Đồng thời, liệt dây 11 gây yếu cơ ức đòn chũm và cơ thang, ảnh hưởng đến khả năng xoay đầu và nâng vai. Đây là hội chứng quan trọng trong chẩn đoán u nền sọ hoặc bệnh lý vùng lỗ tĩnh mạch cảnh.

Rối loạn cảm giác vị giác

Dây thần kinh số 9 còn tham gia dẫn truyền cảm giác vị giác ở 1/3 sau lưỡi, do đó tổn thương nhánh lưỡi của dây thần kinh này có thể dẫn đến mất vị giác. Rối loạn cảm giác vị giác có thể xảy ra sau viêm nhiễm vùng hầu, phẫu thuật cắt amidan hoặc do khối u vùng lưỡi - hầu.

Ảnh hưởng thứ phát bởi các bệnh lý khác

Dây thần kinh số 9 còn có thể bị ảnh hưởng thứ phát bởi nhiều bệnh lý khác như: Viêm màng não, viêm amidan nặng hoặc zona thần kinh. Cắt amidan hoặc thủ thuật mạch máu vùng cổ cũng tiềm ẩn nguy cơ làm tổn thương dây 9. Một số bệnh toàn thân như đa xơ cứng (MS), bệnh thần kinh do đái tháo đường hoặc các bệnh tự miễn cũng có thể ảnh hưởng đến chức năng của dây thần kinh này.

Phương pháp điều trị rối loạn liên quan dây thần kinh số 9

Việc điều trị các rối loạn liên quan đến dây thần kinh thiệt hầu tùy thuộc vào nguyên nhân gây bệnh, mức độ tổn thương và biểu hiện lâm sàng.

Điều trị nội khoa

Điều trị nội khoa ưu tiên carbamazepine hoặc oxcarbazepine, có thể dùng gabapentin/pregabalin, baclofen hay TCA nếu không đáp ứng hoặc không dung nạp. Việc dùng thuốc cần có chỉ định và theo dõi chặt chẽ từ chuyên khoa thần kinh để đảm bảo an toàn, tránh tác dụng phụ không mong muốn.

Điều trị ngoại khoa

Nếu rối loạn dây thần kinh số 9 do chèn ép mạch máu hoặc khối u, can thiệp ngoại khoa có thể được chỉ định. Các phương pháp phổ biến bao gồm phẫu thuật giải ép vi mạch hoặc loại bỏ khối u nhằm giảm áp lực lên dây thần kinh, từ đó cải thiện triệu chứng và chất lượng cuộc sống của người bệnh.

Phục hồi chức năng

Đối với những trường hợp gặp khó khăn trong việc nuốt hoặc phát âm, luyện tập nuốt và trị liệu giọng nói là rất quan trọng. Bên cạnh đó, chế độ ăn nên ưu tiên các thực phẩm mềm, dễ nuốt, hạn chế nguy cơ sặc và hỗ trợ phục hồi chức năng hầu họng.

Dây thần kinh số 9 không chỉ liên quan đến vị giác và nuốt mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến nhiều hoạt động sinh lý quan trọng của cơ thể. Do đó, khi gặp các dấu hiệu bất thường như khó nuốt, mất vị giác hoặc đau rát họng kéo dài, bạn nên thăm khám sớm để được chẩn đoán và điều trị kịp thời.