Dị ứng trong thời đại ô nhiễm: Nguyên nhân, tác động và cách bảo vệ sức khỏe

Tình trạng dị ứng trong thời đại ô nhiễm đang tăng lên 1

Ở Việt Nam, các đô thị lớn liên tục ghi nhận những đợt không khí xấu, trong khi nghiên cứu trong nước và quốc tế cho thấy ô nhiễm không khí có thể làm tăng nguy cơ và mức độ nghiêm trọng của viêm mũi dị ứng, hen và các bệnh dị ứng đường hô hấp. Hiểu đúng mối liên hệ giữa ô nhiễm - dị nguyên (phấn hoa, bọ nhà, nấm mốc…) và cách tự bảo vệ là điều quan trọng cho mọi gia đình.

Dị ứng trong thời đại ô nhiễm là phản ứng quá mẫn của hệ miễn dịch như viêm mũi, kết mạc, hen, mày đay… bị khởi phát hoặc nặng lên do tương tác giữa dị nguyên quen thuộc và các chất ô nhiễm như PM2.5, NO₂, SO₂, O₃.

Các chất này không chỉ gây kích ứng mà còn làm tăng tính dị nguyên của phấn hoa, kéo dài mùa phấn, khiến triệu chứng dễ bùng phát hơn, đặc biệt ở người có cơ địa dị ứng.

Dị ứng trong thời đại ô nhiễm

Tình trạng dị ứng trong thời đại ô nhiễm đang tăng lên 2

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) và Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh Hoa Kỳ (US CDC) đều nhấn mạnh mối liên hệ giữa ô nhiễm và dị ứng, hen, đồng thời khuyến nghị theo dõi phấn hoa và chỉ số chất lượng không khí (AQI) để giảm phơi nhiễm.

Các con đường và cơ chế gây dị ứng do ô nhiễm

Khi nói đến cơ chế, cần hình dung ô nhiễm như một “chất xúc tác” làm hệ miễn dịch cảnh giác quá mức. Trước cùng một lượng dị nguyên, người sống trong môi trường ô nhiễm có thể phản ứng mạnh hơn.

Ô nhiễm không khí và “thủ phạm” thường gặp

Các hạt bụi mịn (PM2.5, PM10) xâm nhập sâu vào đường thở, bám vào niêm mạc; còn NO₂, SO₂ và O₃ có thể làm suy giảm chức năng hàng rào niêm mạc, tăng tính thấm và kích thích quá trình viêm mạn ở đường hô hấp. Một số hạt còn có thể mang theo phấn hoa, bào tử nấm, mảnh hữu cơ… làm “mồi lửa” cho dị ứng.

Tương tác dị nguyên - ô nhiễm

Tiếp xúc kéo dài với ô nhiễm tạo stress oxy hóa và viêm mạn, khiến niêm mạc mũi và phế quản dễ bị kích ứng; trong khi phấn hoa, nấm mốc dưới điều kiện ô nhiễm có thể tăng khả năng gây dị ứng, thậm chí thay đổi cấu trúc bề mặt, giúp các phân tử gây dị ứng “lọt” sâu và nhanh hơn.

Những nghiên cứu gần đây cho thấy phơi nhiễm ozone, hạt diesel, và nền CO₂ cao làm kéo dài mùa, tăng sản lượng phấn hoa, đồng thời tăng đáp ứng viêm dị ứng của cơ thể.

Tác động cụ thể và “dịch tễ” dị ứng trong bối cảnh ô nhiễm

Ô nhiễm không khí liên quan đến tăng nguy cơ và mức độ nặng của bệnh dị ứng đường hô hấp, trong đó viêm mũi dị ứng và hen là nổi bật.

Ô nhiễm không khí và dị ứng hô hấp: Mối liên hệ ngày càng rõ ràng

Không khí ô nhiễm đang khiến các bệnh dị ứng đường hô hấp như viêm mũi dị ứng, hen suyễn và viêm xoang mạn trở nên phổ biến và nặng hơn, đặc biệt ở trẻ em và người trẻ tuổi.

Các chất như PM2.5, NO₂, SO₂, O₃… được ghi nhận là yếu tố làm tăng nguy cơ mắc bệnh trong nhiều nghiên cứu từ 2024 - 2025.

Thực trạng tại Việt Nam

Tại Hà Nội và TP.HCM, những đợt ô nhiễm kéo dài đi kèm với số ca dị ứng và triệu chứng hô hấp tăng cao.

Điều này cho thấy: Không khí ô nhiễm, dù trong nhà hay ngoài trời, đều ảnh hưởng tiêu cực đến sức khỏe hô hấp.

Dị nguyên trong nhà cũng là “đồng phạm”

Từ 2014 - 2021, hồ sơ dị ứng ở miền Nam cho thấy bọ nhà (house dust mites) và gián là những dị nguyên phổ biến, dễ gây phản ứng khi môi trường sống thiếu thông thoáng. Trong bối cảnh ô nhiễm gia tăng, việc kiểm soát chất lượng không khí và vệ sinh nhà cửa trở nên quan trọng hơn bao giờ hết.

Bảo vệ sức khỏe trước tình trạng dị ứng trong thời đại ô nhiễm

Dưới đây là những gì bạn có thể làm hôm nay để nhẹ đi triệu chứng và giảm nguy cơ.

Trước hết, hãy theo dõi chất lượng không khí (AQI) tại địa phương và lưu ý mùa phấn hoa hay ẩm mốc. Khi AQI xấu hoặc vào “mùa” dễ dị ứng, những bước đơn giản có thể tạo khác biệt lớn.

Giảm phơi nhiễm ngoài trời

Trong điều kiện AQI xấu, ưu tiên sinh hoạt trong không gian trong nhà đã được lọc khí tốt; khi buộc phải ra ngoài, đeo khẩu trang chuẩn (ví dụ N95, N99), tránh khung giờ giao thông cao điểm, hạn chế vận động gắng sức ngoài trời, đặc biệt với trẻ nhỏ, người già, người có bệnh hô hấp, dị ứng nền.

Làm sạch không khí trong nhà

Dưới đây là các cách đơn giản giúp bạn làm sạch không khí trong nhà, giảm nguy cơ dị ứng hô hấp và bảo vệ sức khỏe cho cả gia đình:

Chăm sóc niêm mạc và xử trí triệu chứng

Rửa mũi bằng nước muối sinh lý sau khi đi ngoài trời hoặc khi thấy mũi ngứa - hắt hơi liên tục. Với triệu chứng nhẹ, thuốc kháng histamine hoặc xịt mũi corticoid theo hướng dẫn nhân viên y tế có thể giúp kiểm soát. Người bệnh hen cần tuân thủ điều trị kiểm soát và mang theo thuốc cắt cơn.

Nếu triệu chứng kéo dài hoặc nặng (khó thở, thở rít, sưng mặt, môi, miệng), hãy đi khám ngay. Trong bối cảnh ô nhiễm tăng cao, tình trạng viêm đường thở có thể “chồng lớp” với nhiễm trùng hô hấp, cần bác sĩ đánh giá.

Dị ứng trong thời đại ô nhiễm là hệ quả của tương tác hai chiều: Môi trường ngày càng ô nhiễm làm tổn thương hàng rào bảo vệ và tăng “độ gắt” của dị nguyên; đồng thời mùa phấn hoa, ẩm mốc có xu hướng kéo dài khiến người có cơ địa dị ứng dễ bùng phát triệu chứng hơn. Bằng cách theo dõi AQI, giảm phơi nhiễm (ngoài trời và trong nhà), chăm sóc niêm mạc và tuân thủ điều trị, mỗi người đều có thể chủ động bảo vệ sức khỏe.