Tràn dịch não là gì? Nguyên nhân, triệu chứng và hướng điều trị

Não bộ là cơ quan điều khiển mọi hoạt động của cơ thể nên bất kỳ sự thay đổi nào về cấu trúc hoặc chức năng đều có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng. Một trong những bệnh lý thần kinh cần đặc biệt lưu ý là tình trạng dịch tích tụ bất thường trong các khoang não, gây áp lực lên mô não và ảnh hưởng đến khả năng vận hành của hệ thần kinh trung ương.

Tổng quan về tràn dịch não

Tràn dịch não, còn gọi là não úng thủy, là tình trạng tích tụ quá mức dịch não tủy trong các não thất - những khoang chứa dịch bên trong não. Sự tích tụ này khiến não thất giãn rộng và làm tăng áp lực nội sọ, gây tổn thương mô não xung quanh. Dịch não tủy có vai trò bảo vệ và nuôi dưỡng hệ thần kinh trung ương, đồng thời loại bỏ chất thải khỏi não.

Bệnh có thể gặp ở mọi lứa tuổi song phổ biến nhất là ở trẻ sơ sinh và người cao tuổi. Ở trẻ nhỏ, nguyên nhân thường do dị tật bẩm sinh hoặc xuất huyết não thất ở trẻ sinh non. Tỷ lệ mắc tràn dịch não ở trẻ em khoảng 88/100.000 trẻ, còn ở người lớn khoảng 11/100.000 người. Đặc biệt, người trên 80 tuổi có tỷ lệ mắc cao hơn 400/100.000, chủ yếu thuộc thể áp lực bình thường.

Tràn dịch não được chia thành bốn thể chính:

• Thể thông: Dịch não tủy vẫn lưu thông giữa các não thất nhưng bị cản trở khi thoát ra ngoài.
• Thể tắc nghẽn: Có sự cản trở trong hệ thống dẫn lưu nội sọ khiến dịch không lưu thông bình thường.
• Thể áp lực bình thường: Gặp chủ yếu ở người lớn tuổi, đặc trưng bởi não thất giãn nhưng áp lực nội sọ không tăng rõ rệt.
• Thể sau tổn thương: Xuất hiện sau các biến cố như chấn thương sọ não hoặc đột quỵ.

Nếu không được điều trị kịp thời, bệnh có thể gây tổn thương não vĩnh viễn và nguy cơ tử vong cao, do đó việc phát hiện sớm giữ vai trò quyết định trong điều trị.

Nguyên nhân gây tràn dịch não

Tràn dịch não xuất hiện do mất cân bằng giữa quá trình sản xuất, lưu thông và hấp thu dịch não tủy. Căn nguyên có thể là bẩm sinh hoặc mắc phải.

Tràn dịch não bẩm sinh

Thường hình thành từ thời kỳ bào thai do bất thường phát triển của hệ thần kinh trung ương. Các nguyên nhân phổ biến gồm:

• Tật ống thần kinh như nứt đốt sống.
• Hẹp cống Sylvius khiến dịch không lưu thông giữa não thất ba và tư.
• Nhiễm trùng trong thai kỳ như rubella gây viêm mô não của thai nhi.

Tràn dịch não mắc phải

Phát triển sau sinh do các yếu tố ảnh hưởng trực tiếp đến não hoặc hệ thần kinh trung ương. Các nguyên nhân thường gặp là:

• Chấn thương sọ não gây chảy máu hoặc phù não.
• Xuất huyết trong não thất, đặc biệt ở trẻ sinh non.
• U não hoặc khối u tại nền sọ cản trở dòng chảy dịch.
• Viêm màng não, nhiễm trùng thần kinh trung ương làm dính màng nhện giảm hấp thu dịch.
• Biến chứng sau phẫu thuật hoặc can thiệp nội sọ.

Ngoài ra, tràn dịch não áp lực bình thường thường gặp ở người cao tuổi, có thể xuất hiện sau chấn thương, xuất huyết hoặc viêm màng não. Một số trường hợp không xác định được nguyên nhân cụ thể.

Triệu chứng của tràn dịch não

Triệu chứng bệnh thay đổi tùy theo độ tuổi và loại tràn dịch não.

Ở trẻ sơ sinh

Các biểu hiện điển hình gồm: Thóp phồng, chu vi vòng đầu tăng nhanh, mắt hướng xuống (dấu hiệu mặt trời lặn), bú kém, nôn ói và ngủ li bì.

Ở trẻ lớn và thanh thiếu niên

Trẻ có thể đau đầu, buồn nôn, nôn, rối loạn vận động, giảm thị lực, tiểu không kiểm soát và giảm khả năng tập trung.

Ở người lớn

Đặc biệt là người cao tuổi bị tràn dịch não áp lực bình thường thường gặp các triệu chứng như dáng đi không vững, giảm trí nhớ ngắn hạn, rối loạn tiểu tiện và suy giảm nhận thức.

Các biện pháp chẩn đoán tràn dịch não

Chẩn đoán được thực hiện bằng khám lâm sàng kết hợp với các kỹ thuật hình ảnh chuyên sâu để xác định sự tích tụ dịch và tìm nguyên nhân.

Chẩn đoán hình ảnh

Để xác định tình trạng tràn dịch não, các bác sĩ thường dựa vào những phương pháp chẩn đoán hình ảnh giúp quan sát rõ cấu trúc não thất, mức độ giãn nở và nguyên nhân gây ứ đọng dịch. Mỗi kỹ thuật có ưu điểm riêng tùy theo lứa tuổi và tình trạng người bệnh.

Siêu âm xuyên thóp

Áp dụng cho trẻ nhũ nhi, giúp phát hiện sớm giãn não thất khi thóp chưa đóng.

Chụp cắt lớp vi tính (CT)

Giúp đánh giá nhanh mức độ giãn não thất và chèn ép mô não, thường dùng trong cấp cứu.

Cộng hưởng từ (MRI)

Độ chính xác cao hơn, đánh giá chi tiết cấu trúc và phát hiện nguyên nhân như u não, hẹp cống Sylvius hay dị dạng mạch máu.

Xét nghiệm hỗ trợ ở người lớn

Bên cạnh các kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh, một số xét nghiệm chuyên sâu được thực hiện nhằm đánh giá chính xác áp lực nội sọ và hỗ trợ chẩn đoán thể tràn dịch não áp lực bình thường ở người trưởng thành.

Chọc dò tủy sống

Đo áp lực dịch não tủy và hỗ trợ chẩn đoán thể áp lực bình thường.

Đặt thiết bị đo áp lực nội sọ

Theo dõi áp lực trong não khi nghi ngờ tăng áp lực nội sọ.

Soi đáy mắt

Phát hiện phù gai thị - dấu hiệu cảnh báo tăng áp lực nội sọ.

Phương pháp điều trị tràn dịch não

Tràn dịch não không thể tự khỏi và nếu không điều trị sẽ gây tổn thương não vĩnh viễn. Phẫu thuật là phương pháp điều trị chính nhằm dẫn lưu dịch và giảm áp lực nội sọ.

Đặt ống dẫn lưu não thất (shunt)

Đây là kỹ thuật phổ biến được áp dụng cho cả trẻ em và người lớn. Một ống mềm được đặt vào não thất dẫn dịch xuống ổ bụng hoặc khoang ngực để cơ thể hấp thu. Phương pháp này giúp giảm áp lực nhanh chóng nhưng có thể gặp biến chứng như tắc, nhiễm trùng hoặc rò dịch. Người bệnh cần theo dõi định kỳ để thay thế hoặc điều chỉnh khi cần.

Nội soi mở sàn não thất ba (ETV)

Phương pháp này tạo một lỗ nhỏ ở đáy não thất ba giúp dịch thoát tự nhiên mà không cần ống dẫn. ETV thường chỉ định cho trẻ trên 2 tuổi hoặc trường hợp tắc nghẽn cống Sylvius. Ưu điểm là giảm nguy cơ nhiễm trùng nhưng đường thông có thể bị đóng lại, khi đó bệnh nhân vẫn cần chuyển sang đặt shunt.

Theo dõi và chăm sóc sau phẫu thuật

Người bệnh cần được theo dõi lâu dài để phát hiện dấu hiệu tái phát như đau đầu, buồn nôn, nhìn mờ hoặc rối loạn ý thức. Khi xuất hiện triệu chứng này cần đến bệnh viện ngay để xử lý kịp thời.

Tràn dịch não là bệnh lý nguy hiểm nhưng có thể kiểm soát tốt nếu được phát hiện sớm và điều trị đúng phương pháp. Việc theo dõi định kỳ, nhận biết các dấu hiệu cảnh báo tái phát và chăm sóc sau phẫu thuật đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ sức khỏe người bệnh. Chủ động thăm khám chuyên khoa thần kinh khi có triệu chứng nghi ngờ sẽ giúp tăng khả năng phục hồi và hạn chế tối đa biến chứng về sau.