Tuyến giáp: Vị trí, chức năng và các bệnh lý thường gặp bạn cần biết

Rối loạn tuyến giáp là một trong những vấn đề nội tiết phổ biến tại Việt Nam và trên thế giới. Việc hiểu đúng về cấu tạo, chức năng và các bệnh lý tuyến giáp sẽ giúp phát hiện sớm, điều trị hiệu quả và phòng ngừa biến chứng.

Tuyến giáp là gì? Tuyến giáp nằm ở đâu?

Tuyến giáp là một tuyến nội tiết có hình dạng giống con bướm, nằm ở phần trước cổ, ngay dưới sụn giáp - vị trí thường được gọi là “trái cổ”. Tuyến này gồm hai thùy phải và trái, nối với nhau bởi eo tuyến giáp.

Chức năng chính của tuyến giáp là sản xuất các hormone T3 (triiodothyronine) và T4 (thyroxine). Hai hormone này có vai trò điều hòa quá trình trao đổi chất, kiểm soát nhịp tim, thân nhiệt và sự phát triển tế bào. Khi hormone tuyến giáp tăng hoặc giảm quá mức, cơ thể sẽ xuất hiện các rối loạn về năng lượng, tim mạch và thần kinh.

Cấu tạo của tuyến giáp

Tuyến giáp được cấu tạo bởi hàng triệu nang nhỏ (follicles), bên trong chứa chất keo - nơi tổng hợp và dự trữ hormone tuyến giáp. Các tế bào tuyến giáp hấp thu i-ốt từ máu để sản xuất hormone T3 và T4.

Ngoài ra, tuyến giáp còn có tế bào cận nang (parafollicular cells) tiết hormone calcitonin, giúp điều hòa lượng canxi trong máu. Nhờ hệ thống mạch máu dày đặc bao quanh, tuyến giáp luôn được cung cấp đầy đủ oxy và i-ốt, đảm bảo hoạt động ổn định của hệ nội tiết.

Chức năng của tuyến giáp là gì?

Những chức năng chính của tuyến giáp đối với cơ thể bao gồm:

Điều hòa trao đổi chất

Hormone tuyến giáp đóng vai trò trung tâm trong việc điều khiển tốc độ chuyển hóa năng lượng. Khi tuyến giáp hoạt động bình thường, cơ thể duy trì mức năng lượng ổn định, cân nặng được kiểm soát, và quá trình sinh nhiệt diễn ra tự nhiên. Nếu tuyến giáp hoạt động kém, quá trình trao đổi chất chậm lại khiến người bệnh dễ tăng cân, mệt mỏi và lạnh.

Ảnh hưởng đến tăng trưởng và phát triển

Ở trẻ em, hormone tuyến giáp đặc biệt quan trọng trong phát triển trí não, hệ thần kinh, xương và cơ. Thiếu hormone tuyến giáp trong giai đoạn bào thai hoặc sơ sinh có thể gây ra tình trạng đần độn bẩm sinh, ảnh hưởng lâu dài đến trí tuệ.

Ổn định chức năng tim mạch

Hormone T3 và T4 giúp điều chỉnh nhịp tim, huyết áp và lưu lượng máu. Khi tuyến giáp hoạt động quá mức, nhịp tim có thể nhanh và không đều. Ngược lại, suy giáp có thể làm tim đập chậm và huyết áp thấp, gây mệt mỏi kéo dài.

Hỗ trợ hệ thần kinh và tiêu hóa

Tuyến giáp duy trì sự tỉnh táo, khả năng tập trung và trạng thái tinh thần ổn định. Hormone tuyến giáp cũng ảnh hưởng đến hoạt động của hệ tiêu hóa, giúp thức ăn được chuyển hóa hiệu quả hơn. Khi tuyến giáp rối loạn, người bệnh có thể bị táo bón, rối loạn tiêu hóa hoặc thay đổi tâm trạng bất thường.

Đối tượng dễ mắc bệnh lý tuyến giáp

Một số nhóm đối tượng có nguy cơ cao gặp các rối loạn liên quan đến tuyến giáp gồm:

• Phụ nữ, đặc biệt trong thời kỳ mang thai hoặc sau sinh, do biến động hormone.
• Người sống ở vùng thiếu i-ốt, không sử dụng muối i-ốt thường xuyên.
• Người có tiền sử gia đình mắc bệnh tuyến giáp tự miễn, như Basedow hoặc Hashimoto.
• Người cao tuổi hoặc đang điều trị bằng thuốc ảnh hưởng đến hormone tuyến giáp (như amiodarone, lithium).
• Người tiếp xúc với bức xạ hoặc hóa chất độc hại, có thể làm thay đổi hoạt động của tế bào tuyến giáp.

Nhận biết sớm yếu tố nguy cơ giúp mỗi người chủ động khám và tầm soát bệnh lý tuyến giáp định kỳ.

Các bệnh lý tuyến giáp thường gặp

Sau đây là một số bệnh lý ở tuyến giáp thường gặp nhất:

Suy giáp (Hypothyroidism)

Suy giáp xảy ra khi tuyến giáp sản xuất không đủ hormone. Người bệnh thường mệt mỏi, tăng cân, da khô, tóc rụng, trầm cảm, chậm nhịp tim. Ở phụ nữ, suy giáp có thể gây rối loạn kinh nguyệt và giảm khả năng sinh sản. Nguyên nhân phổ biến là viêm tuyến giáp Hashimoto hoặc thiếu i-ốt kéo dài.

Cường giáp (Hyperthyroidism)

Cường giáp là tình trạng tuyến giáp hoạt động quá mức, dẫn đến dư thừa hormone T3 và T4. Triệu chứng thường gặp gồm sụt cân nhanh, tim đập nhanh, run tay, khó ngủ, lo âu, và đổ mồ hôi nhiều. Bệnh Basedow là nguyên nhân phổ biến nhất của cường giáp, xuất phát từ cơ chế tự miễn.

Bướu cổ (Goiter)

Bướu cổ là sự phì đại của tuyến giáp, có thể xuất hiện ở người thiếu i-ốt hoặc mắc rối loạn nội tiết. Người bệnh có thể cảm thấy cổ to, nuốt vướng, khàn giọng. Bướu cổ có thể đơn thuần (chưa rối loạn hormone) hoặc kèm theo cường giáp hoặc suy giáp.

Viêm tuyến giáp (Thyroiditis)

Đây là tình trạng viêm tuyến giáp do nhiễm trùng, tự miễn hoặc thay đổi nội tiết sau sinh. Bệnh có thể gây đau vùng cổ, sốt nhẹ hoặc rối loạn tạm thời lượng hormone. Một số dạng viêm tuyến giáp không gây đau, nhưng dẫn đến suy giáp mạn tính.

Ung thư tuyến giáp

Ung thư tuyến giáp ít gặp hơn nhưng đang có xu hướng tăng. Dấu hiệu cảnh báo bao gồm xuất hiện khối ở cổ, khàn giọng kéo dài hoặc hạch cổ to. Phần lớn trường hợp được phát hiện sớm có tiên lượng rất tốt, điều trị hiệu quả bằng phẫu thuật kết hợp xạ trị hoặc hormone thay thế.

Cách chẩn đoán bệnh lý tuyến giáp

Bác sĩ thường bắt đầu bằng khai thác triệu chứng lâm sàng như thay đổi cân nặng, nhịp tim, rối loạn giấc ngủ, mệt mỏi hoặc cổ to bất thường.

Các xét nghiệm máu đo nồng độ TSH, T3, T4 giúp đánh giá chức năng tuyến giáp. Siêu âm tuyến giáp được sử dụng để phát hiện bướu hoặc nhân tuyến giáp.

Trong những trường hợp nghi ngờ, có thể cần thêm:

• Xạ hình tuyến giáp để kiểm tra khả năng hấp thu i-ốt.
• Sinh thiết bằng kim nhỏ (FNA) khi phát hiện khối u.
• Xét nghiệm kháng thể tự miễn (anti-TPO, anti-Tg) để chẩn đoán bệnh lý tự miễn.

Việc chẩn đoán sớm đóng vai trò quan trọng giúp kiểm soát và điều trị bệnh lý tuyến giáp hiệu quả.

Cách giữ cho tuyến giáp khỏe mạnh

Giữ cho tuyến giáp hoạt động ổn định là điều hoàn toàn có thể thực hiện được thông qua việc duy trì chế độ dinh dưỡng hợp lý và lối sống khoa học. Dưới đây là những thói quen quan trọng giúp tuyến giáp luôn khỏe mạnh và phòng ngừa rối loạn nội tiết.

Bổ sung đủ i-ốt trong chế độ ăn

I-ốt là thành phần không thể thiếu để tuyến giáp sản xuất hormone T3 và T4. Việc thiếu i-ốt là nguyên nhân phổ biến gây bướu cổ và suy giáp. Bạn nên sử dụng muối i-ốt khi nấu ăn, đồng thời bổ sung thực phẩm giàu i-ốt như cá biển, tôm, cua, rong biển, trứng và sữa. Tuy nhiên, người mắc bệnh cường giáp cần tham khảo ý kiến bác sĩ trước khi bổ sung thêm i-ốt để tránh làm tình trạng nặng hơn.

Duy trì chế độ dinh dưỡng cân đối

Một chế độ ăn lành mạnh giúp tuyến giáp hoạt động hiệu quả và ổn định. Nên tăng cường rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt và thực phẩm giàu protein như cá, thịt nạc, trứng. Bổ sung thêm thực phẩm chứa selen (cá hồi, hạt Brazil, trứng) và kẽm (ngũ cốc, hải sản) giúp hỗ trợ tổng hợp hormone tuyến giáp. Hạn chế đồ ăn nhanh, chất béo bão hòa và tránh ăn kiêng nghiêm ngặt kéo dài.

Quản lý căng thẳng và ngủ đủ giấc

Căng thẳng kéo dài gây ảnh hưởng đến trục nội tiết, làm rối loạn hormone tuyến giáp. Bạn nên duy trì các hoạt động thư giãn như thiền, yoga, hít thở sâu hoặc đi bộ nhẹ nhàng mỗi ngày. Đồng thời, hãy đảm bảo ngủ đủ 7 - 8 tiếng mỗi đêm để cơ thể có thời gian tái tạo năng lượng và cân bằng nội tiết tố tự nhiên.

Duy trì cân nặng hợp lý và vận động thường xuyên

Cân nặng quá cao hoặc quá thấp đều tác động đến hoạt động chuyển hóa của cơ thể. Hãy tập thể dục ít nhất 30 phút mỗi ngày bằng các hình thức phù hợp như đi bộ, đạp xe, bơi lội hoặc yoga. Vận động đều đặn giúp cải thiện tuần hoàn, tăng cường trao đổi chất và ổn định hormone tuyến giáp.

Khám sức khỏe và tầm soát tuyến giáp định kỳ

Khám định kỳ giúp phát hiện sớm các bất thường về cấu trúc hoặc chức năng tuyến giáp. Bạn nên xét nghiệm hormone tuyến giáp (TSH, FT4, T3) và siêu âm tuyến giáp ít nhất một lần mỗi năm. Những người có tiền sử gia đình mắc bệnh tuyến giáp, phụ nữ mang thai hoặc sau sinh cần được kiểm tra thường xuyên hơn để theo dõi kịp thời.

Không tự ý sử dụng thuốc hay thực phẩm chức năng nội tiết

Một số thuốc hoặc sản phẩm “bổ nội tiết” có thể làm rối loạn hormone tuyến giáp hoặc gây sai lệch kết quả xét nghiệm. Bạn chỉ nên sử dụng thuốc khi có chỉ định từ bác sĩ chuyên khoa. Tuyệt đối không tự ý dùng hoặc ngừng thuốc điều trị tuyến giáp vì có thể dẫn đến biến chứng nghiêm trọng.

Theo dõi và nhận biết sớm dấu hiệu bất thường

Những thay đổi nhỏ của cơ thể có thể là tín hiệu cảnh báo bệnh lý tuyến giáp. Nếu bạn cảm thấy mệt mỏi kéo dài, sụt cân không rõ nguyên nhân, run tay, tim đập nhanh, khàn tiếng hoặc cổ to bất thường, hãy đi khám ngay để được kiểm tra và tư vấn chính xác. Phát hiện sớm giúp điều trị hiệu quả, giảm thiểu rủi ro biến chứng.

Tuyến giáp giữ vai trò cốt lõi trong việc điều hòa năng lượng, chuyển hóa và hoạt động của hầu hết cơ quan trong cơ thể. Khi tuyến giáp gặp vấn đề, sức khỏe toàn thân sẽ bị ảnh hưởng đáng kể. Việc hiểu rõ cấu tạo, chức năng và các bệnh lý tuyến giáp giúp bạn chủ động phòng ngừa, phát hiện sớm và điều trị kịp thời. Một tuyến giáp khỏe mạnh chính là nền tảng cho cuộc sống khỏe mạnh và cân bằng.