Vòm họng là gì? Cấu tạo, chức năng và những bệnh lý thường gặp

Vòm họng đóng vai trò quan trọng trong việc hô hấp, nuốt và phát âm, đồng thời là “lá chắn” miễn dịch đầu tiên chống lại tác nhân gây bệnh xâm nhập qua đường thở và đường ăn uống. Hiểu rõ cấu tạo, chức năng và những bệnh lý thường gặp tại vòm họng sẽ giúp bạn chăm sóc sức khỏe chủ động hơn.

Vòm họng là gì?

Vòm họng là một ống cơ - niêm mạc thuộc cả hệ hô hấp và tiêu hóa, nằm ngay sau hốc mũi và khoang miệng, phía trước cột sống cổ, nối liền giữa mũi, miệng với thanh quản và thực quản. Nhờ vị trí đặc biệt này, vòm họng trở thành cơ quan trung chuyển quan trọng của cả hai quá trình: Thở và nuốt.

Không khí đi từ mũi hoặc miệng sẽ đi qua vòm họng rồi tiếp tục xuống thanh quản để vào phổi. Trong khi đó, thức ăn và nước uống từ khoang miệng cũng phải đi qua vòm họng trước khi xuống thực quản và vào dạ dày. Chính vì vậy, vòm họng đóng vai trò như cửa ngõ kết nối giữa mũi - thanh quản - phổi (đường hô hấp) và miệng - thực quản - dạ dày (đường tiêu hóa). Cơ chế đóng mở linh hoạt của vòm họng giúp đảm bảo thức ăn không lọt vào khí quản, bảo vệ cơ thể an toàn trong quá trình ăn uống.

Cấu tạo của vòm họng

Để thực hiện hiệu quả các nhiệm vụ này, vòm họng được cấu tạo từ nhiều phần và thành phần quan trọng khác nhau.

Vị trí giải phẫu và phân chia các phần của vòm họng

Về mặt giải phẫu, họng gồm 3 phần, mỗi phần nằm ở vị trí khác nhau và thực hiện một chức năng riêng:

• Họng mũi (nasopharynx) nằm sau hốc mũi và trên khẩu cái mềm, có chức năng dẫn không khí từ mũi xuống các phần dưới của đường thở.
• Họng miệng (oropharynx) nằm sau khoang miệng, vừa tiếp nhận không khí từ miệng, vừa là đường đi của thức ăn khi nuốt.
• Họng thanh quản (laryngopharynx) nối tiếp phía dưới, gần thanh quản và thực quản, là nơi phân chia không khí đi vào thanh quản - thức ăn đi xuống thực quản.

Ba phần này tạo thành “ngã tư” quan trọng của hai hệ thống sống còn: Hô hấp và tiêu hóa.

Các cấu trúc quan trọng trong vòm họng

Vòm họng không chỉ là một ống rỗng mà chứa nhiều thành phần, đảm nhiệm chức năng bảo vệ, dẫn truyền và giao tiếp gồm:

Niêm mạc và hệ thống lông chuyển

Niêm mạc vòm họng là lớp màng lót bao phủ toàn bộ bề mặt, giúp giữ ẩm và bảo vệ các mô bên trong trước tác động của vi khuẩn, bụi bẩn. Niêm mạc vùng vòm họng được phủ bởi biểu mô trụ có lông chuyển, giúp đẩy bụi và dịch nhầy ra ngoài. Nhờ đó, đường thở luôn được làm sạch và hạn chế nguy cơ nhiễm trùng.

Tổ chức bạch huyết

Trong vòm họng có các cơ quan miễn dịch quan trọng như amidan vòm và amidan khẩu cái. Chúng có nhiệm vụ nhận diện và chống lại các mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp và ăn uống. Hệ thống này đặc biệt đóng vai trò thiết yếu ở trẻ em khi hệ miễn dịch còn non nớt.

Hệ thống cơ và dây thần kinh

Các nhóm cơ và dây thần kinh tại vòm họng phối hợp để điều khiển động tác nuốt, đảm bảo thức ăn đi đúng vào thực quản thay vì đường thở. Đồng thời, chúng tham gia vào quá trình phát âm và điều chỉnh âm sắc, giúp con người giao tiếp một cách rõ ràng và đa dạng.

Ống Eustachian

Ống Eustachian hay vòi Eustachian là đường nối giữa vòm họng và tai giữa, đảm nhận nhiệm vụ cân bằng áp lực và ngăn ngừa tích tụ dịch trong tai. Khi vòm họng bị viêm, chức năng của ống này có thể bị ảnh hưởng, dẫn đến nguy cơ viêm tai giữa, rất phổ biến ở trẻ nhỏ.

Hệ miễn dịch tại vòm họng

Vòng bạch huyết Waldeyer, bao quanh vùng họng, gồm amidan vòm (ở vòm họng), amidan khẩu cái, amidan lưỡi và nhiều nang lympho nhỏ. Trong đó, amidan vòm là phần quan trọng nhất của hệ miễn dịch tại vòm họng. Đây được xem là “lá chắn đầu tiên” của cơ thể, giúp nhận diện và tiêu diệt các tác nhân gây bệnh như vi khuẩn, virus xâm nhập qua đường mũi và miệng. Bên cạnh đó, hệ thống này còn sản sinh tế bào miễn dịch và kháng thể, ngăn không cho mầm bệnh lan sâu vào hệ hô hấp và tiêu hóa, bảo vệ sức khỏe toàn diện cho cơ thể.

Chức năng của vòm họng

Vòm họng giữ vai trò trung tâm trong nhiều hoạt động sống của con người. Dưới đây là những chức năng quan trọng nhất của vòm họng:

Chức năng hô hấp

Vòm họng đảm nhiệm vai trò dẫn khí từ mũi hoặc miệng xuống thanh quản và ngược lên khi thở ra. Trong quá trình đó, không khí được làm ấm và làm ẩm, giúp bảo vệ phổi trước những thay đổi đột ngột của môi trường. Nhờ vậy, quá trình hô hấp diễn ra trơn tru và hiệu quả hơn.

Chức năng tiêu hóa

Vòm họng tham gia trực tiếp vào hoạt động nuốt, đảm bảo thức ăn từ khoang miệng được đẩy xuống thực quản một cách an toàn. Đồng thời, cơ chế đóng mở của nắp thanh quản giúp ngăn thức ăn hoặc nước uống đi nhầm vào khí quản, hạn chế nguy cơ sặc và tắc đường thở.

Chức năng miễn dịch

Vòm họng là nơi đầu tiên tiếp xúc với vi khuẩn, virus từ môi trường ngoài. Hệ thống amidan và mô lympho tại đây có nhiệm vụ nhận diện và tiêu diệt mầm bệnh, ngăn không cho chúng lan sâu vào cơ thể. Nhờ đó, vòm họng đóng vai trò quan trọng trong bảo vệ sức khỏe toàn diện.

Chức năng phát âm

Không chỉ là bộ phận của hô hấp - tiêu hóa, vòm họng còn góp phần tạo cộng hưởng âm thanh, giúp giọng nói rõ ràng và mang tính cá nhân. Sự phối hợp nhịp nhàng giữa vòm họng, thanh quản và khoang miệng tạo nên giọng nói đa dạng về âm sắc và độ vang.

Những bệnh lý thường gặp tại vòm họng

Những bệnh lý tại vòm họng rất đa dạng, chủ yếu do virus, vi khuẩn hoặc các yếu tố kích thích từ môi trường gây ra.

Viêm vòm họng (viêm họng mũi)

Viêm vòm họng thường xảy ra khi niêm mạc vùng họng mũi bị nhiễm virus như cúm, rhinovirus, hoặc do nhiễm khuẩn. Trường hợp viêm khu trú tại vùng vòm có thể là viêm amidan vòm. Bệnh gây các triệu chứng nghẹt mũi, đau rát họng, ho và chảy dịch mũi sau làm bệnh nhân khó chịu, mệt mỏi.

Viêm amidan và quá phát amidan

Amidan là một phần của hệ miễn dịch, nhưng khi thường xuyên bị viêm nhiễm bởi vi khuẩn hoặc virus, chúng sẽ sưng to, gây đau họng và khó nuốt. Amidan quá phát đặc biệt ảnh hưởng đến ăn uống, giọng nói và chất lượng giấc ngủ, thậm chí có thể gây ngưng thở khi ngủ ở trẻ em và người lớn.

Viêm họng cấp - mãn tính

Viêm họng cấp thường do vi khuẩn, virus và dễ tái phát trong điều kiện thời tiết lạnh hoặc sức đề kháng suy giảm. Khi bệnh kéo dài và tái diễn nhiều lần do tiếp xúc khói thuốc lá, ô nhiễm, hoặc trào ngược dạ dày, có thể tiến triển thành viêm họng mãn tính gây đau họng dai dẳng, khàn tiếng và khó chịu kéo dài.

Polyp hoặc u lành tính vùng vòm họng

Polyp vòm họng hoặc các u lành tính có thể hình thành do viêm nhiễm kéo dài hoặc yếu tố cơ địa. Chúng gây cản trở đường thở và đường ăn uống, dẫn đến nghẹt mũi, vướng họng, khó nuốt và có thể gây ù tai do cản trở ống Eustachian.

Ung thư vòm họng

Ung thư vòm họng là bệnh ác tính xuất phát từ biểu mô vùng vòm họng, liên quan chủ yếu đến nhiễm virus Epstein-Barr (EBV). Các yếu tố nguy cơ khác gồm yếu tố di truyền, tiếp xúc khói bụi, rượu và thuốc lá. Bệnh có biểu hiện âm thầm, dễ bị nhầm lẫn với viêm họng thông thường, nhưng có thể cảnh báo sớm bằng các dấu hiệu như ngạt mũi một bên, ù tai, đau đầu hoặc nổi hạch cổ. Việc phát hiện sớm đóng vai trò sống còn, giúp nâng cao hiệu quả điều trị và tiên lượng sống cho người bệnh.

Vòm họng đảm nhiệm nhiều chức năng thiết yếu, góp phần duy trì quá trình hô hấp, tiêu hóa và bảo vệ cơ thể khỏi vi khuẩn, virus gây bệnh. Vì vậy, khi xuất hiện các dấu hiệu bất thường như đau rát, nghẹn, khó nói hay nuốt vướng, bạn nên đi khám sớm để phát hiện bệnh lý kịp thời.