Axit béo chuỗi ngắn là gì và có tác dụng gì?

Axit béo chuỗi ngắn (SCFA) đóng vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe đường ruột và hệ miễn dịch. Chúng cũng góp phần điều hòa các chức năng sinh lý và có khả năng giảm nguy cơ mắc bệnh tim mạch và một số bệnh chuyển hóa. Bài viết này sẽ làm rõ vai trò và lợi ích của axit béo chuỗi ngắn trong cơ thể con người.

Axit béo chuỗi ngắn là gì?

Axit béo chuỗi ngắn (SCFA) là những phân tử axit béo có kích thước nhỏ, chứa từ 2 đến 6 nguyên tử carbon. Chúng được sản sinh chủ yếu trong ruột già thông qua quá trình lên men chất xơ hòa tan. Các loại vi khuẩn có lợi cư trú trong đường ruột (chủ yếu là Firmicutes và Bacteroidetes) làm nhiệm vụ này. Sau đó, SCFA được hấp thu vào máu và đi đến các cơ quan khác nhau trong cơ thể, thực hiện các chức năng sinh học quan trọng.

Các loại SCFA phổ biến nhất bao gồm axetat, propionat và butyrat. Mỗi loại đều có những vai trò riêng biệt đối với sức khỏe con người. Axetat đóng vai trò quan trọng trong việc cung cấp năng lượng cho các tế bào cơ thể. Propionat tham gia vào quá trình chuyển hóa glucose và có liên quan đến việc điều hòa đường huyết. Butyrat là nguồn năng lượng chính cho các tế bào lót ruột và có tác dụng chống viêm, bảo vệ niêm mạc ruột.

Tác động của axit béo chuỗi ngắn đến sức khỏe

Axit béo chuỗi ngắn mang đến những lợi ích sức khỏe đáng kinh ngạc. Cụ thể là:

Tác động đến hệ tiêu hóa

Chúng cung cấp năng lượng cho tế bào ruột già, giúp duy trì hàng rào niêm mạc và ngăn ngừa viêm ruột. SCFA cũng kích thích sản xuất chất nhầy, cải thiện nhu động ruột và cân bằng hệ vi sinh đường ruột. Nghiên cứu cho thấy SCFA còn điều chỉnh pH ruột, tạo môi trường ức chế vi khuẩn có hại, hỗ trợ tiêu hóa và hấp thu dưỡng chất.

Tác động đến hệ miễn dịch

Nghiên cứu cho thấy SCFA có thể làm giảm nguy cơ mắc bệnh tự miễn và viêm mãn tính. Đồng thời, nó giúp tăng cường đáp ứng miễn dịch trước các tác nhân gây bệnh. SCFA giúp duy trì hàng rào bảo vệ ruột, giảm viêm và điều hòa tế bào miễn dịch như T-regulatory (Treg). Từ đó chúng giúp hạn chế phản ứng miễn dịch quá mức.

Tác động đến não bộ

Axit béo chuỗi ngắn ảnh hưởng đến não bộ thông qua trục ruột – não. Chúng điều chỉnh viêm thần kinh, bảo vệ hàng rào máu não và tác động đến dẫn truyền thần kinh. Butyrate giúp tăng sản xuất BDNF, một protein quan trọng cho trí nhớ và học tập. SCFA cũng ảnh hưởng đến mức serotonin và dopamine, giúp điều hòa tâm trạng. Ngoài ra, chúng còn hỗ trợ chức năng nhận thức bằng cách cải thiện chuyển hóa năng lượng trong não.

Tác động đến chuyển hóa

Chúng kích thích sản xuất hormone GLP-1 và PYY, giúp kiểm soát cảm giác no và điều hòa đường huyết. Butyrate tăng cường chức năng ty thể, thúc đẩy quá trình oxy hóa axit béo, giúp giảm tích tụ mỡ. Propionate hỗ trợ chuyển hóa glucose, giảm nguy cơ kháng insulin. Ngoài ra, SCFA còn điều hòa hoạt động của gan, giảm tổng hợp cholesterol và chất béo trung tính.

Ứng dụng của axit béo chuỗi ngắn trong y học

Các nghiên cứu gần đây đã cho thấy axit béo chuỗi ngắn có vai trò quan trọng trong việc điều trị và phòng ngừa nhiều bệnh mãn tính. Cụ thể là:

• Điều trị các bệnh đường ruột: Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, SCFA có thể giảm viêm, cải thiện các triệu chứng của bệnh viêm loét đại tràng, bệnh Crohn và hội chứng ruột kích thích. Ngoài ra, chúng còn  giảm triệu chứng tiêu chảy, đau bụng và đầy hơi. Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Nature Reviews Gastroenterology & Hepatology năm 2018 còn cho thấy butyrate có thể ức chế sự phát triển của tế bào ung thư đại trực tràng.
• Điều trị các bệnh thần kinh: Các nghiên cứu gần đây cho thấy SCFA có thể cải thiện trí nhớ. Nó cũng giúp giảm nguy cơ mắc các bệnh thoái hóa thần kinh như Alzheimer và Parkinson.
• Điều trị bệnh tự miễn: Nhiều nghiên cứu đã chỉ ra rằng người có mức độ SCFA thấp sẽ có nguy cơ cao mắc các bệnh tự miễn như: Viêm ruột (IBD), bệnh Crohn, bệnh đa xơ cứng, viêm khớp dạng thấp. Axit béo chuỗi ngắn được chứng minh có tiềm năng trong điều trị các bệnh tự miễn này.
• Điều trị bệnh chuyển hóa: Axit béo chuỗi ngắn hỗ trợ điều trị các bệnh chuyển hóa như tiểu đường type 2, béo phì và rối loạn lipid máu.

Cách để cơ thể tăng cường sản xuất axit béo chuỗi ngắn

Việc sản xuất axit béo chuỗi ngắn trong đường ruột phụ thuộc vào nhiều yếu tố. Hiểu rõ những yếu tố này chúng ta sẽ biết cách giúp cơ thể tăng cường sản xuất SCFA.

Chế độ ăn giúp tăng cường sản xuất axit béo chuỗi ngắn

Chất xơ là nguồn thức ăn chính cho vi khuẩn đường ruột sản xuất SCFA. Việc tiêu thụ nhiều rau xanh, trái cây, ngũ cốc nguyên hạt sẽ cung cấp đủ chất xơ cho quá trình này. Một nghiên cứu trên tạp chí Nature năm 2018 cho thấy, chế độ ăn giàu chất xơ có thể làm tăng đáng kể nồng độ SCFA trong ruột già. Các loại thực phẩm giàu probiotic như sữa chua, kefir, kimchi,... cung cấp các vi khuẩn có lợi cho đường ruột, giúp tăng cường quá trình sản xuất SCFA.

Lối sống giúp tăng cường sản xuất axit béo chuỗi ngắn

Căng thẳng kéo dài có thể làm thay đổi thành phần vi khuẩn đường ruột, ảnh hưởng đến quá trình sản xuất SCFA. Các phương pháp thư giãn hoặc các hoạt động thể chất nhẹ nhàng có thể giúp giảm căng thẳng. Thiếu ngủ có thể làm rối loạn đồng hồ sinh học và ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật đường ruột. Tập thể dục giúp tăng cường tuần hoàn máu đến đường ruột và hỗ trợ sự phát triển của các vi khuẩn có lợi. Vì vậy, hãy ngủ đủ giấc, tập thể dục thường xuyên và thư giãn mỗi ngày.

Cẩn trọng khi sử dụng kháng sinh

Kháng sinh không chỉ tiêu diệt vi khuẩn gây bệnh mà còn tiêu diệt cả các vi khuẩn có lợi. Vì vậy, sau khi sử dụng kháng sinh, bạn nên bổ sung các loại thực phẩm giàu probiotic và prebiotic để giúp phục hồi hệ vi sinh vật đường ruột. Ngoài ra, kháng sinh chỉ nên được sử dụng sau khi có chỉ định của bác sĩ. Nguyên tắc dùng kháng sinh là cần đúng loại, đủ liều. 

Axit béo chuỗi ngắn có vai trò quan trọng trong việc duy trì sức khỏe tiêu hóa và các chức năng sinh lý khác trong cơ thể. Vì vậy, chúng ta cần chú trọng đến chế độ ăn uống, lối sống lành mạnh, dùng thuốc đúng cách để tận dụng tối đa những lợi ích mà axit béo chuỗi ngắn mang lại.