Bệnh Niemann-Pick: Nguyên nhân, triệu chứng và hướng điều trị

Bệnh Niemann-Pick là một trong những rối loạn chuyển hóa di truyền hiếm gặp nhưng cực kỳ nguy hiểm. Tùy theo từng thể bệnh, Niemann-Pick có thể gây ra nhiều triệu chứng nghiêm trọng như gan to, chậm phát triển trí tuệ, khó nuốt hoặc rối loạn vận động. Việc phát hiện sớm và áp dụng phương pháp điều trị phù hợp có vai trò quan trọng trong việc kiểm soát triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống cho người bệnh.

Bệnh Niemann-Pick là bệnh gì? Có nguy hiểm không?

Bệnh Niemann-Pick là một nhóm rối loạn chuyển hóa hiếm gặp, thuộc nhóm bệnh dự trữ lysosome. Khi mắc bệnh này, cơ thể không thể phân giải và xử lý một số loại chất béo nhất định. Hậu quả là lipid, đặc biệt là sphingomyelin hoặc cholesterol, bị tích tụ bất thường trong nhiều cơ quan quan trọng như gan, lách, phổi và não, gây ra những rối loạn chức năng nghiêm trọng.

Các type bệnh Niemann-Pick

Dựa trên cơ chế bệnh sinh và đặc điểm lâm sàng, bệnh Niemann-Pick được chia thành nhiều type khác nhau, phổ biến nhất là A, B, C. Mỗi type có mức độ nặng nhẹ khác nhau:

• Ở type A, bệnh tiến triển rất nhanh, các triệu chứng xuất hiện sớm trong giai đoạn sơ sinh và hầu hết trẻ thường tử vong trước 3 tuổi.
• Ở type B, bệnh thường không ảnh hưởng rõ rệt đến hệ thần kinh, nhưng một số trường hợp có thể xuất hiện triệu chứng thần kinh nhẹ. Người bệnh thường sống đến tuổi trưởng thành nhưng dễ gặp biến chứng gan, phổi và tim.
• Type C thường tiến triển chậm hơn, triệu chứng xuất hiện từ thời thơ ấu đến tuổi thiếu niên, tuổi thọ dao động từ những năm thiếu niên cho đến tuổi trưởng thành, tùy thuộc vào tốc độ thoái hóa thần kinh.

Biến chứng của bệnh Niemann-Pick

Bệnh Niemann-Pick có thể gây ra hàng loạt biến chứng nghiêm trọng như:

• Suy giảm chức năng đa cơ quan, trong đó gan, phổi và tim là những cơ quan chịu ảnh hưởng nhiều nhất.
• Bệnh nhân mắc Niemann-Pick type A và C thường phải đối mặt với thoái hóa thần kinh tiến triển, khiến khả năng vận động, giao tiếp và tự chăm sóc suy giảm nghiêm trọng theo thời gian.
• Ở giai đoạn muộn, bệnh thường dẫn đến tình trạng tàn tật nặng hoặc phụ thuộc hoàn toàn vào người chăm sóc.
• Đặc biệt, với những type bệnh nặng như A và C, nguy cơ tử vong sớm là rất cao, thường xảy ra ở giai đoạn trẻ nhỏ hoặc tuổi thiếu niên.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ của bệnh Niemann-Pick

Bệnh Niemann-Pick xảy ra do đột biến gen, làm rối loạn quá trình sản xuất hoặc hoạt động của các enzyme cần thiết cho chuyển hóa lipid trong tế bào.

• Ở type A và B, nguyên nhân là đột biến gen SMPD1, gen này mã hóa cho enzyme acid sphingomyelinase (ASM). Khi enzyme này bị thiếu hụt hoặc mất chức năng, chất béo sphingomyelin tích tụ bất thường trong gan, lách, phổi và hệ thần kinh.
• Ở type C, nguyên nhân là do đột biến gen NPC1 (đa số) hoặc NPC2 - các gen kiểm soát vận chuyển cholesterol và lipid trong tế bào. Đột biến khiến cholesterol và glycolipid bị “mắc kẹt” trong lysosome, dẫn đến tổn thương thần kinh tiến triển.

Ngoài các nguyên nhân trên, còn một số yếu tố khác làm tăng nguy cơ mắc bệnh như:

• Di truyền lặn trên nhiễm sắc thể thường: Bệnh chỉ biểu hiện khi trẻ nhận cả hai bản sao gen bệnh từ cha và mẹ. Nếu chỉ mang một bản sao gen đột biến, trẻ sẽ là người mang gen nhưng không biểu hiện bệnh.
• Tiền sử gia đình có người mắc bệnh: Nguy cơ cao hơn ở những gia đình từng có trẻ bị chẩn đoán Niemann-Pick hoặc có người mang gen bệnh.
• Yếu tố quần thể - di truyền: Một số cộng đồng có tỷ lệ mang gen bệnh cao hơn bình thường như người Do Thái Ashkenazi có nguy cơ cao mắc type A, người gốc Bắc Phi và một số vùng châu Âu cũng ghi nhận tỷ lệ cao hơn với type B và C.
• Hôn nhân cận huyết: Làm tăng khả năng hai người mang gen bệnh cùng kết hợp, từ đó tăng nguy cơ sinh con mắc bệnh.

Triệu chứng bệnh Niemann-Pick thường gặp

Các triệu chứng của bệnh Niemann-Pick thường khởi phát từ giai đoạn trẻ sơ sinh hoặc thời thơ ấu sớm, tiến triển dần theo thời gian và mức độ nặng nhẹ tùy thuộc vào từng type bệnh. Những biểu hiện này có thể ảnh hưởng đến nhiều cơ quan khác nhau, bao gồm gan, lách, phổi, hệ thần kinh và mắt, khiến bệnh trở thành một rối loạn đa hệ nghiêm trọng.

Gan và lách to

Gan và lách to là một trong những triệu chứng phổ biến và sớm nhất, đặc biệt ở bệnh Niemann-Pick type A và B. Sự tích tụ lipid trong các tế bào gan và lách khiến các cơ quan này phì đại bất thường. Khi thăm khám, bác sĩ có thể sờ thấy gan và lách to rõ rệt. Tình trạng này không chỉ gây khó chịu, căng tức bụng mà còn có thể dẫn đến các biến chứng như thiếu máu, rối loạn đông máu và tăng nguy cơ nhiễm trùng.

Tổn thương thần kinh

Tổn thương thần kinh là dấu hiệu nổi bật trong type A và C, ảnh hưởng nặng nề đến sự phát triển và chức năng của trẻ. Trẻ có thể chậm phát triển vận động và ngôn ngữ, chẳng hạn như chậm bò, chậm đi, chậm nói hoặc mất dần những kỹ năng đã học được. Khi bệnh tiến triển, trẻ dần mất khả năng phối hợp vận động do chứng mất điều hòa, dẫn đến run rẩy và khó khăn trong việc đi lại. Ngoài ra, bệnh nhân còn có biểu hiệu co giật xuất hiện ở giai đoạn muộn, khiến tình trạng thần kinh càng trầm trọng hơn.

Rối loạn hô hấp

Ở người mắc bệnh Niemann-Pick, sự tích tụ lipid trong phổi làm giảm chức năng hô hấp, dẫn đến tình trạng khó thở, viêm phổi tái phát và suy hô hấp. Đây là nguyên nhân gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm, đặc biệt ở trẻ nhỏ có hệ miễn dịch còn yếu. Các vấn đề về hô hấp không chỉ ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống hàng ngày mà còn làm tăng nguy cơ tử vong ở những bệnh nhân mắc bệnh type nặng.

Rối loạn mắt

Rối loạn mắt, nhất là ở bệnh Niemann-Pick type C, là một dấu hiệu đặc trưng giúp chẩn đoán bệnh. Trẻ có thể xuất hiện rung giật nhãn cầu, mất khả năng di chuyển mắt theo chiều dọc, khiến trẻ không thể nhìn lên hoặc xuống. Đây là dấu hiệu thần kinh rất đặc trưng của type C, giúp phân biệt với các thể bệnh khác.

Các biểu hiện khác

Bệnh Niemann-Pick còn có thể đi kèm nhiều biểu hiện khác như:

• Vàng da kéo dài thường là một dấu hiệu sớm gợi ý type A ở trẻ sơ sinh;
• Trẻ cũng có thể gặp tình trạng chậm lớn, khó tăng cân, khó ăn uống, khiến thể trạng suy kiệt nhanh chóng;
• Cơ thể trẻ xuất hiện các đốm đỏ hoặc nâu sẫm do lắng đọng lipid.

Phương pháp điều trị bệnh Niemann-Pick

Điều trị bệnh Niemann-Pick là một thách thức lớn vì đây là một bệnh di truyền phức tạp và chưa có phương pháp chữa khỏi hoàn toàn. Các phương pháp điều trị hiện nay tập trung vào việc làm chậm tiến trình bệnh, kiểm soát triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống cho bệnh nhân.

Phương pháp điều trị đặc hiệu bệnh Niemann-Pick

Liệu pháp thay thế enzyme (Enzyme Replacement Therapy - ERT) đang được nghiên cứu và thử nghiệm cho bệnh Niemann-Pick type B, nơi enzyme bị thiếu hụt. ERT cung cấp enzyme lysosomal bị thiếu, giúp phân giải các chất béo tích tụ. Mặc dù có những tín hiệu tích cực trong việc cải thiện các triệu chứng ở gan, lách và phổi, nhưng ERT không hiệu quả với các tổn thương thần kinh vì enzyme không thể vượt qua hàng rào máu não.

Miglustat là một loại thuốc được phê duyệt để điều trị bệnh Niemann-Pick type C. Cơ chế hoạt động của Miglustat là ức chế quá trình tổng hợp các lipid tích tụ, từ đó làm chậm tiến triển của bệnh, đặc biệt là các triệu chứng thần kinh. Tuy nhiên, thuốc không thể chữa khỏi bệnh và có thể gây ra một số tác dụng phụ.

Ghép tủy xương có thể được xem xét ở một số trường hợp type B, nhằm cải thiện chức năng gan - phổi, nhưng chưa được khuyến cáo rộng rãi và không có hiệu quả đối với type A. Mục tiêu là cấy ghép tế bào gốc từ tủy xương của người hiến tặng khỏe mạnh để sản xuất enzyme bị thiếu hụt. Hiệu quả của phương pháp này còn hạn chế và phụ thuộc vào nhiều yếu tố, như thời điểm thực hiện (cần làm sớm), loại bệnh và mức độ nghiêm trọng.

Điều trị hỗ trợ và chăm sóc giảm nhẹ

Vì bệnh Niemann-Pick là bệnh mãn tính và không có thuốc chữa khỏi, điều trị hỗ trợ đóng vai trò rất quan trọng trong việc cải thiện chất lượng sống cho bệnh nhân.

• Thuốc chống co giật được sử dụng để kiểm soát các cơn động kinh;
• Vật lý trị liệu và phục hồi chức năng giúp duy trì khả năng vận động, giảm co cứng cơ và hỗ trợ các kỹ năng sinh hoạt hàng ngày;
• Đối với các bệnh nhân có vấn đề về phổi, việc hỗ trợ thở bằng oxy hoặc các thiết bị y tế chuyên dụng là cần thiết để duy trì hô hấp;
• Bệnh nhân thường gặp khó khăn trong việc ăn uống và nuốt. Các bác sĩ sẽ tư vấn chế độ ăn uống phù hợp hoặc sử dụng ống thông để đảm bảo đủ dinh dưỡng.

Điều trị các biến chứng khác

Điều trị các biến chứng khác của bệnh Niemann-Pick bao gồm kiểm soát chức năng gan thông qua việc theo dõi định kỳ và can thiệp khi cần thiết. Đồng thời, bệnh nhân cũng được hỗ trợ điều trị các vấn đề tim mạch tùy theo mức độ nghiêm trọng, nhằm hạn chế biến chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống.

Hiện nay, không có biện pháp phòng ngừa tuyệt đối đối với bệnh Niemann-Pick. Tuy nhiên, các biện pháp y học hiện đại có thể giúp giảm nguy cơ và phát hiện sớm căn bệnh này. Việc tư vấn di truyền đặc biệt quan trọng cho những cặp vợ chồng có tiền sử gia đình mắc bệnh hoặc thuộc nhóm quần thể có nguy cơ cao.

Ngoài ra, các xét nghiệm tầm soát gen trước khi sinh có thể xác định cha mẹ có mang gen bệnh hay không. Trong trường hợp cần thiết, chẩn đoán tiền sản bằng chọc ối hoặc sinh thiết gai nhau (CVS) sẽ giúp phát hiện sớm thai nhi có nguy cơ mắc bệnh, từ đó hỗ trợ gia đình đưa ra quyết định phù hợp.