Cẩn trọng với béo phì - Kẻ thù thầm lặng phá hoại sức khỏe

Béo phì là gì?

Tỷ lệ béo phì đang tăng nhanh tại Việt Nam và trên thế giới, trở thành một "dịch bệnh không lây" với sức tàn phá đáng báo động. Đây không chỉ là vấn đề cá nhân mà còn là thách thức đòi hỏi sự chung tay của cộng đồng và hệ thống y tế. Bài viết này sẽ cung cấp cái nhìn toàn diện, khoa học về béo phì để bạn hiểu rõ hơn về căn bệnh này.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), béo phì là một bệnh lý chuyển hóa mạn tính, xảy ra khi mỡ tích tụ quá mức trong cơ thể, gây hại cho sức khỏe. Năm 2022, WHO ghi nhận hơn 1 tỷ người trên toàn cầu đang sống chung với béo phì.

Để đánh giá béo phì, chỉ số khối cơ thể (BMI) là công cụ được sử dụng phổ biến nhất, với các mức phân loại theo WHO như sau:

• Bình thường: 18,5 - 24,9 kg/m²
• Thừa cân: ≥ 25,0 kg/m²
• Tiền béo phì: 25,0 - 29,9 kg/m²
• Béo phì độ I: 30,0 - 34,9 kg/m²
• Béo phì độ II: 35,0 - 39,9 kg/m²
• Béo phì độ III: ≥ 40 kg/m²

Tuy nhiên, với người châu Á, thang đo IDI & WPRO được áp dụng để phù hợp hơn với đặc điểm cơ thể tại khu vực:

• Bình thường: 18,5 - 22,9 kg/m²
• Thừa cân: ≥ 23,0 kg/m²
• Tiền béo phì: 23,0 - 24,9 kg/m²
• Béo phì độ I: 25,0 - 29,9 kg/m²
• Béo phì độ II: ≥ 30,0 kg/m²

Ngoài ra, vòng eo cũng là chỉ số quan trọng để đánh giá béo phì trung tâm, một yếu tố nguy cơ cao của bệnh tim mạch:

• Nam: ≥ 90 cm
• Nữ: ≥ 80 cm

Các yếu tố nguy cơ dẫn đến béo phì

Béo phì là kết quả của nhiều yếu tố tương tác phức tạp:

Mất cân bằng năng lượng: Ăn nhiều nhưng ít vận động khiến calo dư thừa tích lũy thành mỡ.

Yếu tố di truyền và nội tiết: Một số gen (FTO, MC4R,...) liên quan đến kiểm soát cảm giác đói - no. Ngoài ra, rối loạn hormone tuyến giáp, cortisol cũng góp phần.

Lối sống hiện đại: Stress, thiếu ngủ, ăn nhiều thức ăn nhanh, nước ngọt có gas.

Nhóm nguy cơ cao: Trẻ em, phụ nữ sau sinh, người ít vận động, người phải dùng corticosteroid dài hạn.

Nhận biết sớm dấu hiệu béo phì

Việc phát hiện sớm các dấu hiệu béo phì rất quan trọng để can thiệp kịp thời trước khi xảy ra biến chứng:

• BMI tăng, vòng eo vượt ngưỡng bình thường.
• Phân bố mỡ rõ rệt ở bụng, đùi, mặt; dáng người mất cân đối.
• Dễ mệt khi vận động nhẹ, thở gấp, ngủ ngáy hoặc giấc ngủ kém chất lượng.
• Các chỉ số sinh hóa bất thường: đường huyết và lipid máu cao.
• Cảm giác thèm ăn kéo dài, đặc biệt là đồ ngọt và thức ăn nhanh.

Những dấu hiệu này là lời cảnh báo, giúp người bệnh và bác sĩ kịp thời can thiệp thông qua thay đổi lối sống, xét nghiệm cần thiết hoặc tư vấn chuyên khoa.

Có thể bạn chưa biết: Theo Viện Dinh dưỡng Quốc gia, tỷ lệ thừa cân - béo phì ở người trưởng thành tại Việt Nam đã tăng gấp đôi trong thập kỷ qua. Đáng lo ngại hơn, tỷ lệ béo phì ở trẻ em đô thị tăng từ 8,5% (2010) lên 19,0% (2020), đặc biệt ở nhóm 5 - 19 tuổi.

Biến chứng sức khỏe do béo phì

Béo phì làm tăng nguy cơ mắc hàng loạt bệnh mạn tính:

• Tim mạch: Tăng huyết áp, bệnh mạch vành, đột quỵ.
• Chuyển hóa: Đái tháo đường tuýp 2, rối loạn lipid máu, gan nhiễm mỡ.
• Ung thư: Ung thư vú, nội mạc tử cung, đại trực tràng.
• Hô hấp và xương khớp: Hội chứng ngưng thở khi ngủ, thoái hóa khớp gối hoặc cột sống.
• Tâm lý - xã hội: Trầm cảm, lo âu và giảm chất lượng cuộc sống.

Phòng ngừa và quản lý béo phì hiệu quả

Nguyên tắc vàng trong phòng ngừa béo phì là cân bằng năng lượng giữa ăn uống và vận động:

Chế độ ăn lành mạnh: Tăng cường rau xanh, ngũ cốc nguyên hạt; hạn chế đồ ăn nhanh, đường và chất béo bão hòa.

Hoạt động thể chất: Duy trì ít nhất 150 phút vận động aerobic mức trung bình mỗi tuần (Theo WHO).

Quản lý lối sống: Ngủ đủ 7 - 8 giờ kết hợp với kiểm soát stress.

Chính sách cộng đồng: Giáo dục dinh dưỡng tại trường học, khuyến khích thể thao, kiểm soát quảng cáo thực phẩm không lành mạnh cho trẻ em.

Điều trị béo phì: Các phương pháp hiện nay

Tùy mức độ, bác sĩ có thể áp dụng một hoặc phối hợp nhiều phương pháp:

Thay đổi lối sống: Chế độ ăn kiêng kiểm soát, tập luyện cá nhân hóa, hỗ trợ tâm lý. 

• Chế độ ăn cân đối giữa các chất sinh nhiêt, không quá nhiều glucid, tỷ lệ thay đổi tùy cá thể theo bệnh lý mắc kèm, thói quen ăn uống. 
• Cung cấp đầy đủ các vitamin cần thiết như vitamin tan trong dầu, kali, sắt, acid amin. 
• Hạn chế số bữa ăn trong ngày (3 bữa là đủ).
• Hạn chế ăn loại glucid hấp thu nhanh và các chất béo bão hòa, muối dưới 5g/ngày.

Điều trị bằng thuốc: Chỉ sử dụng khi thay đổi lối sống không hiệu quả trong 3 tháng không giúp giảm được 5% cân nặng, người bệnh có BMI ≥ 25 kg/m². Thuốc nhóm GLP-1 receptor agonist (Liraglutide, Semaglutide) có thể được bác sĩ cân nhắc, nhưng cần theo dõi y tế chặt chẽ và không tự ý dùng.

Phẫu thuật giảm cân: Cắt dạ dày tay áo, bypass dạ dày, áp dụng khi BMI ≥ 40 hoặc ≥ 35 kèm biến chứng nặng.

Theo dõi lâu dài: Tái khám, kiểm tra cân nặng, xét nghiệm định kỳ và hỗ trợ tâm lý để duy trì hiệu quả.

Béo phì không chỉ là vấn đề sức khỏe cá nhân mà còn là gánh nặng cho xã hội. Phòng ngừa từ sớm, thay đổi lối sống lành mạnh và tiếp cận các phương pháp điều trị khoa học là chìa khóa để giảm thiểu nguy cơ. Đây là trách nhiệm chung của mỗi người, cộng đồng và hệ thống y tế trong cuộc chiến chống lại "kẻ thù thầm lặng" này.