Rối loạn hoang tưởng: Triệu chứng và cách điều trị

Trong cuộc sống hiện đại, sức khỏe tâm thần ngày càng được quan tâm nhiều hơn. Bên cạnh trầm cảm và lo âu, còn có những dạng rối loạn khác có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh. Một trong số đó là tình trạng xuất hiện các niềm tin không có thật, khiến người bệnh rơi vào trạng thái nghi ngờ, lo sợ và khó duy trì các mối quan hệ xã hội.

Rối loạn hoang tưởng là gì?

Rối loạn hoang tưởng là một rối loạn tâm thần trong nhóm các rối loạn tâm thần phân liệt và liên quan. Đặc trưng của bệnh là sự tồn tại dai dẳng của các hoang tưởng không phù hợp với thực tế. Người bệnh thường tin tưởng tuyệt đối vào những ý nghĩ sai lệch này và rất khó bị thuyết phục từ bỏ.

Khác với tâm thần phân liệt, rối loạn hoang tưởng ít đi kèm suy giảm chức năng nhận thức toàn diện. Người bệnh vẫn có thể duy trì sinh hoạt hàng ngày tương đối bình thường nhưng các niềm tin hoang tưởng lại gây căng thẳng kéo dài và ảnh hưởng đến công việc cùng các mối quan hệ.

Phân loại rối loạn hoang tưởng

Rối loạn hoang tưởng có thể được chia thành nhiều thể khác nhau dựa trên nội dung niềm tin sai lệch mà người bệnh trải qua. Việc phân loại giúp bác sĩ xác định hướng điều trị phù hợp hơn:

• Thể ghen tuông: Người bệnh luôn tin rằng bạn đời hoặc người yêu không chung thủy dù không có bằng chứng.
• Thể bị hại: Luôn tin rằng có người đang theo dõi, hãm hại hoặc âm mưu chống lại mình.
• Thể tự cao: Tin rằng bản thân có tài năng đặc biệt hoặc địa vị quan trọng vượt xa thực tế.
• Thể ái tình: Tin rằng một người có vị trí cao hoặc người nổi tiếng đang yêu thầm mình.
• Thể hỗn hợp: Xuất hiện đồng thời nhiều loại hoang tưởng khác nhau.
• Thể cơ thể: Tin rằng cơ thể mình mắc bệnh nặng, bị biến dạng hoặc có mùi hôi dù thực tế không có.

Nguyên nhân và yếu tố nguy cơ gây rối loạn nhân cách hoang tưởng

Rối loạn nhân cách hoang tưởng chưa được xác định rõ nguyên nhân cụ thể nhưng nhiều yếu tố sinh học và tâm lý xã hội được cho là có liên quan. Một số nghiên cứu chỉ ra vai trò của sự bất thường trong hoạt động chất dẫn truyền thần kinh như dopamine. Ngoài ra, các yếu tố nguy cơ có thể bao gồm:

• Di truyền: Người có họ hàng mắc các rối loạn tâm thần có nguy cơ cao hơn.
• Chấn thương tâm lý: Những trải nghiệm tiêu cực từ thời thơ ấu như bị lạm dụng hoặc bạo hành có thể là nền tảng cho rối loạn.
• Môi trường căng thẳng: Áp lực trong công việc hoặc cuộc sống kéo dài có thể làm khởi phát triệu chứng.
• Cá tính đặc biệt: Người quá nhạy cảm, hay nghi ngờ và ít tin tưởng người khác thường dễ phát triển các hoang tưởng.

6 triệu chứng điển hình của rối loạn hoang tưởng

Các triệu chứng của rối loạn hoang tưởng thường xuất hiện âm thầm và kéo dài. Nhận biết sớm những dấu hiệu điển hình giúp người bệnh có cơ hội điều trị hiệu quả hơn.

Tin tưởng tuyệt đối vào các niềm tin sai lệch

Người bệnh có niềm tin mạnh mẽ vào những điều không có thật. Ví dụ, họ tin chắc rằng có ai đó đang theo dõi hoặc âm mưu hãm hại mình.

Khó bị thuyết phục từ bỏ ý nghĩ

Ngay cả khi có bằng chứng rõ ràng chứng minh ngược lại, người bệnh vẫn bám chặt vào hoang tưởng của mình.

Duy trì chức năng nhận thức khá ổn định

Khác với tâm thần phân liệt, người bị rối loạn hoang tưởng vẫn giao tiếp và làm việc tương đối bình thường, chỉ có suy nghĩ sai lệch chi phối hành vi.

Khó thiết lập và duy trì quan hệ xã hội

Do luôn nghi ngờ và cảnh giác, người bệnh dễ xung đột với người thân bạn bè và đồng nghiệp.

Dễ trở nên thù địch hoặc phòng vệ quá mức

Một số bệnh nhân thể hiện thái độ đề phòng cao, thậm chí phản ứng mạnh mẽ khi cảm thấy bị đe dọa.

Xuất hiện lo âu hoặc trầm cảm đi kèm

Áp lực từ hoang tưởng kéo dài có thể dẫn đến tình trạng mất ngủ, lo lắng và cảm giác tuyệt vọng.

Những ai có nguy cơ mắc rối loạn nhân cách hoang tưởng?

Tình trạng này có thể gặp ở nhiều độ tuổi nhưng thường xuất hiện ở giai đoạn trưởng thành sớm hoặc trung niên. Những nhóm đối tượng có nguy cơ cao bao gồm:

• Người có tiền sử gia đình mắc rối loạn tâm thần.
• Người từng trải qua sang chấn tâm lý hoặc sự kiện căng thẳng nghiêm trọng.
• Người thường xuyên sống trong môi trường thiếu an toàn và dễ nghi ngờ người khác.
• Người có tính cách cứng nhắc, khép kín và ít chia sẻ.

Chẩn đoán rối loạn hoang tưởng

Chẩn đoán rối loạn hoang tưởng thường được thực hiện bởi bác sĩ tâm thần thông qua khai thác tiền sử, thăm khám lâm sàng và các trắc nghiệm tâm lý. Tiêu chí chẩn đoán thường bao gồm:

• Hoang tưởng kéo dài ít nhất một tháng.
• Không đáp ứng tiêu chuẩn của tâm thần phân liệt.
• Chức năng nhận thức và hành vi nhìn chung được bảo tồn, trừ tác động trực tiếp của hoang tưởng.
• Loại trừ các nguyên nhân khác như bệnh lý thần kinh, tác dụng phụ của thuốc hoặc chất gây nghiện.

Trong một số trường hợp, bác sĩ có thể chỉ định thêm xét nghiệm hình ảnh não hoặc xét nghiệm máu để loại trừ bệnh lý thực thể.

Khi nào cần gặp bác sĩ?

Việc gặp bác sĩ chuyên khoa tâm thần là cần thiết ngay khi phát hiện những niềm tin bất thường kéo dài và gây ảnh hưởng đến cuộc sống hàng ngày. Người thân nên đưa bệnh nhân đi khám nếu nhận thấy:

• Người bệnh thường xuyên nghi ngờ vô căn cứ.
• Xuất hiện xung đột liên tục với gia đình và bạn bè.
• Có dấu hiệu lo âu, trầm cảm hoặc mất ngủ kéo dài.
• Bộc lộ thái độ thù địch hoặc hành vi đe dọa nguy hiểm cho bản thân và người khác.

Điều trị sớm có thể giúp kiểm soát tốt triệu chứng và cải thiện chất lượng cuộc sống. Phương pháp điều trị thường bao gồm thuốc chống loạn thần liều thấp kết hợp liệu pháp tâm lý nhằm giúp người bệnh kiểm soát suy nghĩ và hành vi.

Rối loạn hoang tưởng là một tình trạng tâm thần phức tạp có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến cuộc sống cá nhân và các mối quan hệ xã hội nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời. Việc hiểu rõ triệu chứng, nguyên nhân cũng như yếu tố nguy cơ sẽ giúp người bệnh và gia đình chủ động hơn trong việc nhận biết và tìm kiếm sự hỗ trợ y tế. Thăm khám sớm với bác sĩ chuyên khoa tâm thần không chỉ giúp chẩn đoán chính xác mà còn mở ra cơ hội điều trị hiệu quả, cải thiện chất lượng cuộc sống và phòng ngừa biến chứng lâu dài.