Sự gia tăng số lượng virus gây bệnh ở người: Thách thức mới đối với y tế toàn cầu

Một bài đánh giá gần đây được công bố trên tạp chí Virology, các nhà nghiên cứu đã chỉ ra và nhấn mạnh rằng sự biến đổi không ngừng của virus, kết hợp với các yếu tố như biến đổi khí hậu và toàn cầu hóa, đang đặt ra thách thức lớn cho y tế toàn cầu. Sự gia tăng số lượng virus gây bệnh ở người cũng như tác động của chúng đến sức khỏe chúng ta cho thấy tầm quan trọng của việc nâng cao ý thức phòng bệnh và đẩy mạnh nghiên cứu khoa học để ứng phó hiệu quả.

Sự gia tăng số lượng virus gây bệnh ở người

Virus đã ảnh hưởng sâu sắc đến lịch sử loài người, từ “Cái chết đen” đến đại dịch COVID-19 là một minh chứng. Mặc dù có một số virus đã bị xóa sổ nhờ tiêm chủng, nhưng nhiều loại vẫn tiếp tục đột biến và đe dọa sức khỏe cộng đồng. Cụ thể là hơn một nửa dân số thế giới có nguy cơ mắc sốt xuất huyết (DENV), với số ca được xác nhận tăng từ 0,5 triệu năm 2000 lên 6,5 triệu năm 2023, nhưng ước tính thực tế có thể lên đến 400 triệu ca mỗi năm.

Số lượng virus gây bệnh ở người đã tăng đáng kể, với hơn 600 loài thuộc 30 họ virus được xác định. Cũng có nhiều virus có khả năng đột biến và mở rộng vật chủ, làm tăng nguy cơ lây lan. Chúng bao gồm arbovirus (lây truyền qua động vật chân đốt), virus từ động vật và virus đã thích nghi với con người. Arbovirus như chikungunya (CHIKV) và Tây sông Nile (WNV) lây qua muỗi, trong khi virus Ebola (EBOV) và Lassa (LASV) bắt nguồn từ động vật. Sự tiến hóa của chúng diễn ra qua tái tổ hợp di truyền, đột biến và chọn lọc tự nhiên. Ví dụ, virus cúm A biến đổi kháng nguyên liên tục, SARS-CoV-2 cũng phát triển các biến thể dễ lây lan, cản trở kiểm soát dịch bệnh. 

Mặc dù công nghệ metagenomic giúp phát hiện nhiều virus mới, nhưng xác định mức độ nguy hiểm của chúng vẫn chưa rõ vì yếu tố toàn cầu hóa, biến đổi khí hậu và con người xâm lấn môi trường hoang dã đang đẩy nhanh sự xuất hiện các chủng virus mới và biến thể của chúng. Điều này nhấn mạnh tầm quan trọng của giám sát liên tục và phát triển vắc xin. Chính vì vậy, việc nghiên cứu thêm để dự báo và kiểm soát virus mới là vô cùng cần thiết trước khi chúng gây ra khủng hoảng.

Con đường lây truyền và tác động của nó đối với con người

Virus ở người lây lan qua nhiều con đường khác nhau, bao gồm tiếp xúc trực tiếp, không khí, vector truyền bệnh và lây từ động vật sang người. Cụ thể, các virus đường hô hấp như sởi (MeV) và SARS-CoV dễ dàng lan truyền qua giọt bắn, khiến chúng có khả năng lây nhiễm cao. Trong khi đó, các virus lây qua máu như HIV và viêm gan B (HBV) chủ yếu truyền qua kim tiêm không an toàn và quan hệ tình dục không được bảo vệ. Nhiệt độ tăng cao và thời tiết khắc nghiệt tạo điều kiện cho muỗi Aedes và Culex mở rộng phạm vi hoạt động, làm lây lan các virus nguy hiểm như sốt xuất huyết, Zika và Tây sông Nile đến cả những khu vực ôn đới trước đây ít bị ảnh hưởng. Điều này cho thấy, biến đổi khí hậu đang làm gia tăng nguy cơ bùng phát dịch bệnh do vector truyền.

Các dịch bệnh do virus gây ra tạo gánh nặng lớn cho y tế và kinh tế. Đại dịch COVID-19, với hơn bảy triệu ca tử vong toàn cầu, cho thấy tác động tàn phá của virus mới. Bệnh sốt xuất huyết (DENV) cũng đang bùng phát mạnh, đe dọa gần một nửa dân số thế giới, làm nổi bật thách thức trong kiểm soát bệnh do vector truyền. Ngoài ảnh hưởng sức khỏe tức thời, virus còn gây hậu quả lâu dài như bệnh mãn tính và bất ổn kinh tế. Một số virus như HPV, EBV, HBV, HCV và HTLV-1 có thể gây ung thư cổ tử cung, ung thư gan và bệnh bạch cầu. Để giảm thiểu rủi ro trong tương lai, cần tăng cường giám sát bộ gen, triển khai can thiệp y tế cộng đồng và đẩy mạnh hợp tác toàn cầu.

Chiến lược phòng ngừa và kiểm soát các loại virus

Những đợt bùng phát dịch cho thấy sự cần thiết của việc tăng cường giám sát và phát triển chiến lược ứng phó để kiểm soát các mối đe dọa truyền nhiễm đang ngày càng gia tăng. Dưới đây là các chiến lược giúp phòng ngừa và kiểm soát các loại virus:

• Tiêm chủng là nền tảng phòng bệnh, giúp xóa sổ đậu mùa và giảm lây lan bại liệt. Tuy nhiên, tiêm vắc xin cũng có rào cản như hạn chế phạm vi tiêm, do dự tiêm chủng và thách thức hậu cần vẫn tồn tại. Ví dụ, vắc xin Dengvaxia chỉ khuyến nghị cho người từng nhiễm DENV, hạn chế sử dụng rộng rãi.
• Kiểm soát vector như loại bỏ nơi sinh sản của muỗi, sử dụng muỗi biến đổi gen giúp hạn chế virus arbovirus. Với virus từ động vật, cần giám sát động vật hoang dã và tăng cường an toàn sinh học trong chăn nuôi.
• Các biện pháp cá nhân như vệ sinh tay, đeo khẩu trang, quan hệ tình dục an toàn giúp giảm nguy cơ lây nhiễm.

Ngoài ra, hợp tác quốc tế cũng rất quan trọng để đối phó dịch bệnh. WHO đã ưu tiên nghiên cứu các tác nhân có nguy cơ cao như Bệnh X - một mối đe dọa chưa xác định. Đầu tư vào y tế, chẩn đoán và thuốc kháng virus là chìa khóa để kiểm soát dịch trong tương lai.

Bài viết trên đã cung cấp thông tin cho thấy sự gia tăng số lượng virus gây bệnh ở người cũng như các biện pháp kiểm soát virus. Tóm lại, virus ở người ngày càng nhiều, tiến hóa nhanh, nguồn lây đa dạng là mối đe dọa cấp thiết ảnh hưởng lớn đến sức khỏe toàn cầu. Việc biến đổi khí hậu, đô thị hóa và du lịch quốc tế đã làm tăng nguy cơ xuất hiện dịch bệnh mới. Từ đó chúng ta có thể thấy việc tiêm chủng, kiểm soát vector và các biện pháp y tế công cộng sẽ giúp giảm gánh nặng bệnh tật. Tuy nhiên, sự biến đổi của các loại virus và hạn chế vắc xin vẫn là thách thức lớn đòi hỏi sự nghiên cứu sâu hơn và hợp tác toàn cầu để đối phó với chúng.